2022 жылдың төртінші тоқсанында Қазақстанда соңғы бес жылда алғаш рет NEET деп аталатын санаттағы жастардың үлесі ең төменгі мәнге түсті: 15 пен 28 жас аралығындағы жас қазақстандықтардың жалпы санының 6,3%-ы. NEET — Not in Education, Employment or Training (ағылшын тілінен аударғанда — «не білімі, не жұмысы, не кәсіби дайындығы жоқ»). Бір жыл бұрын осы уақытта мұндай жас қазақстандықтардың үлесі 6,9% болған.

Әдістеме бойынша, NEET жастардың үлесі іріктеме сауалнама нәтижесі бойынша есептеледі. Осы салыстырмалы деректерді абсолютті сандарға аударатын болсақ, 2022 жылдың төртінші тоқсанында «жұмыссыз және оқусыз» жастардың саны 235,7 мың болды. 2021 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда көрсеткіш 22,4 мың адамға азайды.

Басқа елдермен салыстырғанда Қазақстандағы 6,3%-дық NEET көрсеткіш төмен. АҚШ-та, мысалы, 2021 жылы бұл көрсеткіш 12,2%, Ресейде — 12,4%, Ұлыбританияда — 10,5%, Италияда — 18,9% (Ourworldindata.org мәліметінше).

NEET феноменінің пайда болуының негізгі себептерін анықтауда әр елдің әлеуметтанушылары әр түрлі пікір айтады. Дамыған елдерде жастардың мұндай санатының пайда болу себебін әлеуметтік қолдаудың жоғары деңгейі дейді. Жәрдемақы алған жастардың жұмыс істеуге ынтасы болмайды. Дамушы елдерде NEET-тің көпшілігі білім ала алмай, лайықты жұмыс таба алмаған аз қамтылған отбасылардан шыққан. Көбіне олар қоғамның бір бөлігінің маргиналдануына әкелетін девиантты мінез-құлыққа ойысады.

Қазақстанның NEET жастарының бос өмір салтын ұстануына қандай себептер бар? Олар өмірлерін неге өзгертпейді? Осы сұрақтарға жауап беру үшін 2022 жылы «Жастар» ғылыми-зерттеу орталығы (бас компания – «Рухани Жаңғыру» қазақстандық әлеуметтік даму институты) үлкен әлеуметтік зерттеу жүргізді. Қорытындысы биыл 22 ақпанда орталықтың сайтында жарияланған.

NEET ұрпағы өкілінің әлеуметтік портреті, зерттеу нәтижелеріне сәйкес, мынандай. Көп жағдайда бұл санаттағы адам әлі некеде емес (66,1%) және балалары жоқ (73,8%). Бұл жастардың 40%-ның не жоғары, не орта арнаулы білімі бар. 9-сыныпты (27,5%) немесе 11-сыныпты (28,2%) бітіріп, басқа жерде оқымағандардың үлесі үлкен.

NEET жастары немен өмір сүреді? Респонденттердің 53,8%-ы ата-анасының «мойнында отырады», тағы 19,7%-ын жұбайлары асырайды, төрттен бірі (24,7%) анда-санда бір жерден қосымша ақша табады. Айта кету керек, кейбір NEET жастар (15-тен 18 жасқа дейін) әлі кәмелетке толмағандар, 15 жаста олар тек ата-анасының рұқсатымен ғана жұмыс істеуге құқылы. 16-18 жас аралығында ҚР Еңбек кодексі өз бетінше келісімшарт жасауға мүмкіндік береді, бірақ жұмыс уақыты аптасына 36 сағаттан аспауы керек. Сауалнама нәтижелеріне қарағанда, NEET жастар тұратын отбасылар көбіне бай емес. 17,6%-ның жан басына шаққандағы орташа табысы айына 30 мың теңгеге дейін, 28,7%-ы 30-дан 60 мың теңгеге дейін, 23,7%-ы 60-тан 100 мың теңгеге дейін. Респонденттердің жартысынан көбінің (55,7%) ақшасы азық-түлікке, киім-кешек пен коммуналдық төлемдерге жетеді. Олар ақшаларын жинай алмайды.

ҒЗО сарапшылары респонденттерге олардың әлеуметтік жағдайының себептерін анықтайтын көптеген нақтылайтын сұрақтар қойды. Біз ең маңыздыларының бірнешеуін таңдадық. Мәселен, зерттеу нәтижелеріне сәйкес, NEET-тің 79,3%-ы қазіргі өміріне қанағаттанғанымен, 63,8%-ы тұрақты жұмысы немесе оқуы жоқ деп алаңдайды. Респонденттердің жартысынан астамы оқуын болашақта мектепте, колледжде, университетте немесе курстарда жалғастырғысы келеді, 45%-ы енді оқуды жоспарламайды.

Жастардың оқуын жалғастыруына кедергі болуы мүмкін себептер туралы қызықты зерттеу деректері бар. ҒЗО сарапшылары мұндай 20-дан астам себепті атады. Бірінші орында университетте немесе колледжде білім алудың қымбаттығы. Мұны респонденттердің 41,4%-ы айтқан. Басқа себептердің ішінде 18,1%-ы жоғары оқу орнына немесе колледжге түсуге ынталы емес, атап айтқанда, 0,4%-ы оқығысы келмейді. Дегенмен, субъективті себептердің қатарына ыңғайсыз сабақ кестесін (8,2%), масылдық (3,6%) және емтихан тапсыра алатынана сенбеу (0,1%) аталады.

Өкінішке қарай, NEET-тің 58,3%-ы тіпті жұмыс іздемейді. Ал лайықты бос орынды тапқысы келетіндер төмен жалақы (51,6%) сияқты мәселеге тап болады, бұл ішінара тәжірибенің жоқтығына (44,7%) байланысты. Көптеген адамдар үшін жұмысқа орналасудағы күрделі мәселе дипломның болмауы (18,5%) және қажетті дағдылардың болмауы (27,5%).

Сауалнама барысында сарапшылар жастар проблемалары мен наразылық әлеуеті арасындағы байланысты анықтады. NEET санатындағы қазақстандықтарды халықтың егде жастағы бөлігі сияқты проблемалар алаңдатады: азық-түлік бағасының жоғарылығы (49,9%), жұмыссыздық (38,9%), табыстың төмендігі (38,7%), білімнің қымбаттығы (34,4%), жеке баспананың жоқтығы (20,3%).

«Респонденттердің өз өңірінде болса, жаппай наразылықтарға қосылуына әсер ететін факторлардың ішінде, бірінші кезекте, олар: азық-түлік пен дәрі-дәрмек бағасының өсуі (15%), коммуналдық қызметтерге тарифтердің өсуі (10,8%), әлеуметтік төлемдерді азайту (10%). Яғни, олар анықтаған мәселенің шиеленісуімен олардың наразылық акцияларына қатысу арқылы азаматтық белсенділікке тартылу мүмкіндігі бар», — делінген ғылыми орталықтың баяндамасында.