Бүгінгі таңда Қазақстан экономикасын әртараптандыруға, өнімділікке және бәсекеге қабілеттілікке байланысты оның сапалы және тұрақты өсуіне кедергі келтіретін бірқатар проблема бар. Осы мәселелерді шешу үшін соңғы жылдары мемлекеттік органдардың өздерінен де, сарапшылардан да түрлі ұсыныстар белсенді түрде айтылды.

Осыны ескере отырып, біз саяси басылымдарымызды қорытындылап, Қазақстанның нарықтық экономикасы дамыған елге айналуы үшін қандай реформалар қажет екендігі туралы дәйекті көзқарасты дайындауды жөн көрдік. Біздің көзқарастарымыз басқа пікірлерден өзгеше болуы мүмкін болса да, экономиканы және тұтастай алғанда бүкіл елді дамыту жолдары туралы қоғамдық пікірталас бастау өте маңызды деп санаймыз. Бұл дағдарыстардың салдарын болдырмауға немесе жоюға, сондай-ақ жоғары сапалы экономикалық өсуге және халықтың әл-ауқатын жақсартуға көмектеседі.

Биыл 21 қарашада Сенат Төрағасының бастамасымен «Қазақстан экономикасы не болмақ?» тақырыбында бейнеталқылау жарияланған. Талқылауға Сенат төрағасы, Ұлттық банк төрағасы, сондай-ақ Қазақстанның екі белгілі экономисті қатысты. Осылайша, ел экономикасын дамытудың жолдары туралы жоғары деңгейде қоғамдық талқылаулар басталды. Осы пікірталасқа қатысушылардың пікірі бұрын талай рет жазғандарымызбен – Қазақстандағы экономикалық және құрылымдық реформаларға деген көзқарасымызбен сәйкес келетінін атап өтейік.

Қазақстандағы құрылымдық және экономикалық реформалардың негізгі мақсаттары

Біздің ойымызша, құрылымдық және экономикалық реформалардың негізгі мақсаты – дамыған, жоғары өнімді және тиімді нарықтық экономика құру арқылы халықтың әл-ауқатын арттыру, онда болжамды контрциклдік макроэкономикалық саясат ережеде белгіленген талаптарды сақтаудың қатаң тәртібімен жүзеге асырылатын болады.

Осылайша, реформаның екі негізгі бағыты ұсынылады:

• ЭЫДҰ елдеріндегі сияқты толыққанды нарықтық экономиканы құру
• Экономиканың мұнай бағасына тәуелділігін азайту және «ресурстық қарғысты» еңсеру.

ЭЫДҰ елдерінің тәжірибесіне сәйкес, толыққанды нарықтық экономикаға көшудің алғышарты елде либералды демократияның болуы, оның ортақ элементтері: бірнеше саяси партиялар арасындағы нақты сайлау, биліктің тармақтарға нақты бөлінуі, ашық қоғамның бір бөлігі ретінде күнделікті өмірдегі заңдылық, жеке меншік, жалпыға бірдей сайлау құқығы бар нарықтық экономика және адам құқықтарын, азаматтық құқықтарды, азаматтық бостандықтар мен барлық адамдар үшін саяси бостандықтарды тең қорғау. Алайда, бүгінгі жарияланым тек қажетті экономикалық реформаларға ғана тоқталмақ.

Біздің ойымызша, елімізде нарықтық экономиканы құру бойынша жеке күш-жігер мен жоспарларға қарамастан, іс жүзінде ЭЫДҰ елдеріндегідей толыққанды нарықтық экономикаға көшу әлі болған жоқ. Үкімет макроэкономикалық саясаттағы проблемаларды мойындағанымен, оны қайта қарау, әсіресе фискалдық саясаттағы негізгі реформаларға қатысты әлі де шешуші қадамдар болған жоқ.

Толық нарықтық экономиканың артықшылықтары қандай?

ҚРҰБ Төрағасы жақында сөйлеген сөзінде атап өткендей, нарықтық экономика өзінің тиімділігін іс жүзінде дәлелдеді, ал Қазақстанда оның дұрыс жүзеге асуына кедергі болатын алғышарттар жоқ. Нарықтық экономика дегеніміз: экономикадағы ресурстарды тиімді бөлу; ғылыми-техникалық прогресс пен инновацияның жетістіктерін барынша пайдалану; тиімсіз бизнес нарығынан жылдам шығу; өзгермелі жағдайларға жоғары бейімделу; алуан түрлі қажеттіліктерді тез қанағаттандыру мүмкіндігі; сапаны жақсарту; тұтынушылар мен өндірушілердің әрекеттерін таңдаудың толық еркіндігі және т.б. Нарықтық қатынастар мен бәсекелестіктің арқасында елде әртараптандыру орын алып, экономиканың өнімділігі мен тиімділігі артады, соның нәтижесінде халықтың әл-ауқаты да, елдегі экономикалық-қаржылық тұрақтылық те тез артады.

Нарықтық экономиканың кейбір кемшіліктері (табыс теңсіздігі, жұмыссыздық, нарықтардың монополиялануы, циклдік экономикалық даму және т.б.) болғанымен, еркін нарықтардың артықшылығы мұндай сәтсіздіктерден болған шығындарды еселеп жабуға мүмкіндік береді.

Ресми түрде елімізде нарықтық экономика құрылуда, бірақ іс жүзінде мұндай реформалар баяу, көбіне біркелкі емес, кей жағдайда керісінше бағытта жүріп жатыр. Нарықтық реформалардан ауытқу Қазақстанның белгілі бір ерекшеліктерімен түсіндіріледі, бірақ бізде, ҚҰБ сияқты, бізде нарықтық экономиканы ең жоғары стандарттарға құруға кедергі болатын қандай да бір ерекшеліктер немесе алғышарттар жоқ деп есептейміз. Нарықтық қатынастардың бұрмалануына және экономикадағы нарықтық бағаның қалыптасуына әкелетін мемлекеттік шаралар елде дамыған, жоғары өнімді және тиімді нарықтық экономиканы құруға елеулі кедергі саналады.

Қазақстанда нарықтық реформаларды құруда қандай проблемалар бар?

Қазақстанда нарықтық экономика дамуының бастапқы кезеңінде сәтті қалыптасты, бірақ мемлекеттің мұнай табысы қарқынды өскеннен кейін ел нарықтық реформаларды әміршіл-әкімшілік басқаруға алмастыра бастады. Бұл тәсіл нарықтық экономиканың негіздерін бұзуға ықпал етті, мемлекеттік бөлу жүйесінің қалыптасуын және мемлекеттің экономикаға қатысуының айтарлықтай өсуін ынталандырды. Қазақстанда «мемлекеттік капитализм» деп аталатын экономикалық жүйе құрыла бастады, ол экономикада мұнай рентасын бөлуге негізделген және мынадай сипаттары бар:

• Экономиканы басқарудың және ондағы табиғи, қаржылық, еңбек және басқа ресурстарды бөлуді «қолмен басқару» және нарықтық емес (командалық-әкімшілік) әдістерін қолдану. Сонымен бірге мемлекет қаржысына қоғамдық және парламенттік бақылаудың әлсіреуі байқалды.
• Экономикадағы нарықтық қатынастарға белсенді және әрқашан оңды түрде араласа бермейтін ықпалды квазимемлекеттік сектордың қолдауымен жеткілікті артық мемлекеттік аппарат қалыптасуда. Мемлекеттік бюрократияның, реттеу мен бақылаудың болуын да байқауға болады. Кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі мемлекеттік шаралардың барлығы дерлік нарықтық механизмдердің бұрмалануына әкеледі.
• Елдегі ең ірі және негізгі компаниялар мемлекеттік. Бұл компаниялар экономикада үстемдік етеді, мемлекеттен субсидиялардың, жеңілдіктердің және преференциялардың басым көпшілігін салыстырмалы нәтиже көрсетпей алады.
• Елде шағын және орта бизнестің, сондай-ақ соңғы он жылда айтарлықтай баяу өскен орта таптың үлесі аз.
• Экономиканың басым салаларында жеңілдікті несиелер беру және басқа да қаржыландыру арқылы, сондай-ақ осы қаржы ресурстарын нарықтық емес бөлу арқылы банк жүйесі мен қор нарығы мемлекетпен ауыстырылуда.

Мұндай әміршілдік-әкімшіл экономикалық жүйе Қазақстанда соңғы 15 жылда байқалған экономикалық өсімнің сапасыздығына әкелді және негізгі салалардың ішкі жалпы өніміне қосқан үлесі экономиканы технологиялық әртараптандыру мен прогрестің жоқтығын көрсетеді. Қазақстан экономикасын әртараптандыру барысы мен өнімділік саласындағы жетістіктердің бар-жоғын мына материалда талдаған едік.

Индустрияландыру, ауыл шаруашылығын дамыту, өңірлерді дамыту және басқа да салалар бойынша мемлекеттік бағдарламаларға бөлінген қомақты қаржы тиісті нәтиже бермеді. Банктерді сауықтыруға жұмсалған қаражат жеткілікті тиімді пайдаланылмады, банк жүйесі бизнесті несиелендірудегі өз рөлін төмендетуді жалғастыруда. Халық пен бизнесте мемлекеттің экономикадағы рөлі туралы бұрмаланған түсінік қалыптасты – мемлекетке деген тәуелділік сезімі күшейіп, елде тиімді кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіреді. Қазақстанның экономикасына мемлекеттің шамадан тыс қатысуы мәселелеріне қатысты да мынадай материал жариялаған едік.

«Мемлекеттік капитализм» деп аталатын экономикалық жүйені құру Ұлттық қорда жиналған мұнай сатудан түсетін үлкен кірістің арқасында мүмкін болды. Ұлттық қордың қаражатын экономиканы қаржыландыруға өз еркiмен пайдалану экономикалық саясаттағы орын алған олқылықтарды жоюға мүмкiндiк бередi. Алайда, Ұлттық қордан бюджеттің әлеуметтік шығындарды қаржыландыруға, сондай-ақ әсері күмәнді көптеген мемлекеттік даму бағдарламаларын қаржыландыруға арналған қаражатты алып қою бюджеттің теңгерімсіздігіне және экономикадағы нарықтық механизмдердің бұрмалануына, сондай-ақ жоғары инфляция, пайыздық мөлшерлемелер және ұлттық валютаның тұрақсыз айырбас бағамы Қазақстандағы макроэкономикалық ортаның нашарлауына әкелді.

Табиғи ресурстарды сатудан түсетін мемлекеттік кірістердің бұл ретсіз және шамадан тыс пайдаланылуы «ресурстық қарғыс» деп аталады. Әлемдік тәжірибе мұндай «қарғысты» жеңудің үлгілі мысалдары бар екенін көрсетеді - бұл Норвегия, Канада, Аустралия және Жаңа Зеландия. Табиғи шикізатты ірі экспорттаушылар ретінде олар дамыған, әртараптандырылған, бәсекеге қабілетті экономиканы, оның ішінде өнімділігі жоғары ауыл шаруашылығын құра алды. Осындай оң тәжірибені ескере отырып, елімізде нарықтық реформаларды жүзеге асыруға кедергі болатын ерекше белгілер жоқ деп есептейміз. Әдетте, Қазақстанның ерекше ерекшеліктерін атап өту шаруашылық жүргізудің «қолмен басқару» және әміршіл-әкімшіл әдістерін кеңінен қолданудың алдында болады.

Қазақстандағы макроэкономикалық реформалардың қандай проблемалары бар?

Салықтық-бюджеттік (фискалдық) саясат

Макроэкономикалық реформалар тұрғысынан Қазақстанға ең алдымен фискалдық саясатта елеулі реформа қажет. Фискалдық саясаттың ашықтығының, есептілігінің, пайдалылығы мен тиімділігінің болуы Қазақстанның экономикалық дамуының жаңа моделіне көшудің алғышарты. Осы тұрғыдан алғанда Ұлттық қорды пайдаланудағы нақты ережелер мен қатаң тәртіп ерекше маңызды.

ХВҚ (Халықаралық валюта қоры), Дүниежүзілік банк, ЭЫДҰ және АДБ (Азия даму банкі) елдің өсіп келе жатқан фискалдық саясат мәселелерін шешу үшін көп жылдар бойы Қазақстанға пайдалы ұсыныстар дайындап келеді. Дегенмен, қазіргі таңда елімізде бұл ұсыныстардың аз ғана бөлігі ғана орындалды. Бюджеттік сектордағы реформалар осы беделді халықаралық ұйымдардың барлық ұсыныстарын толық орындауға бағытталуы тиіс.

Фискалдық саясатта әлі де күрделі мәселелер бар, делінген біздің мына мақаламызда. Бүгінде парламент бекіткен республикалық бюджет толық емес және халықаралық бухгалтерлік есеп пен есептілік стандарттарына сәйкес келмейді, бұл мемлекеттің макроэкономикалық стратегиясы мен саясатын дұрыс бағалауға және тұжырымдауға мүмкіндік бермейді. Бюджеттен тыс шығыстардың үлкен көлемі парламенттің рұқсатынсыз бақыланады. Бюджеттен тыс шығындарды қаржыландыру көздері – Ұлттық банктің ақша басатын станогы; үкіметтің бюджеттен тыс қорлары – БЖЗҚ, МӘСҚ, МӘМС және ПНҚ; ұлттық холдингтердің қаражаты – «Самұрық-Қазына», «Бәйтерек» және олардың еншілес ұйымдары және т.б.

Қазақстанда экономиканы дамытуға бағытталған мемлекеттік шығындар мен инвестициялардың тиімділігін бағалаудың ашық және тәуелсіз жүйесі жоқ, соның салдарынан әртүрлі мемлекеттік бағдарламаларға бөлінген қомақты мемлекеттік қаражат тиімді жұмсалмайды. Бекітілген жылдық бюджетке өзгертулер жиі енгізіліп отырады, бұл Ұлттық қордың ережелерін сақтамау және өзгерту, бұл жоспарлау деңгейінің төмендігін және бюджеттік тәртіптің әлсіздігін көрсетеді. Бұл жағдай ұзақ мерзімді фискалдық тұрақтылықты төмендетеді және Қазақстандағы макроэкономикалық және қаржылық тұрақтылыққа үлкен тәуекелдерге әкеледі.

Қазақстан халқының әл-ауқатына және елдегі инвестициялық ахуалға тұрақты жоғары инфляция, несиелер бойынша жоғары пайыздық мөлшерлемелер, сондай-ақ әлсіреуге бейім теңге қатты әсер етеді. Ұлттық қордан түсетін мұнай доллары есебінен халықтың табысын арттыруға бағытталған барлық әрекеттер бағаның өсуіне, қымбат несиелер мен теңгенің әлсіреуіне байланысты тиімсіз, бұл контрциклдік бюджет саясаты мен қатаң бюджеттік тәртіптің болмауынан туындайды.

Мұнай Ұлттық қорын дұрыс контрциклдік пайдаланудың (бюджеттік ережелер) арқасында елде экономикалық өсуді, бюджет шығынын, инфляцияны және ұлттық валюта бағамын тұрақтандыру арқылы макроэкономикалық тұрақтылық құрылады. Экономиканың мұнай бағасына тәуелділігін төмендету нәтижесінде жеке бизнесті дамытуға және экономиканы әртараптандыруға қолайлы жағдай жасалуда. Әртараптандырылмаған мұнайлы елдерде контрциклдік фискалдық ережелер орталық банктің ақша-несие саясатына қарағанда инфляцияға, негізгі бағамға және ұлттық валюта бағамына әлдеқайда көп әсер етеді.

Соңғы үш жылда және келесі жылы мұнай бағасының қолайлы болуына қарамастан, республикалық бюджеттің Ұлттық қордың мұнай долларына айтарлықтай жоғары тәуелділігі байқалды. Қазақстан контрциклдік фискалдық саясаттың орнына керісінше – проциклдік саясатты қолданады, бұл мұнай бағасының төмендеуі жағдайында бюджеттік теңгерімсіздіктің ұлғаюын және Қазақстанда терең экономикалық және қаржылық дағдарыс қаупінің жоғары болуын білдіреді.

Ұлттық қор Қазақстандағы фискалдық саясаттың негізгі элементі. 2022 жылдың соңынан бастап республикалық бюджетті айналып өтіп (мемлекеттік компаниялардың акциялары мен облигацияларын сатып алу арқылы) Ұлттық қордан қаражатты Қазақстан экономикасына енгізуге рұқсат етілді. Бұл Ұлттық қорды пайдаланудың ашықтығын төмендетіп, контрциклдік бюджет ережелерін айналып өту мүмкіндігін арттырды.

Қазіргі уақытта Ұлттық қордан қаражатты дискрециялық алып қоюға байланысты мемлекеттік бюджеттік және бюджеттен тыс шығындар айтарлықтай деңгейге дейін өсті. Қазір бұл шығындарды азайту қиын, өйткені бұл экономикадағы әлеуметтік, инфрақұрылымдық және басқа күйзелістерге әкелуі мүмкін. Бұл мәселені шешудің бірден-бір оңтайлы жолы бюджеттің шикізаттық емес салықтық түсімдерін ұлғайту сияқты. Салық реформалары туралы арнайы жаздық. Бюджетке түсетін салық түсімдерін айтарлықтай арттырудың екі жолы бар деп есептейміз. Біріншіден, соңғы 15 жылда кәсіпкерлікті дамытуда және экономиканы әртараптандыруда өзінің тиімсіздігін көрсеткен бизнес үшін жекелеген салықтық жеңілдіктерді түбегейлі қысқарту қажет. Халықаралық зерттеулер де жеке салықтық жеңілдіктер көбінесе нарықтық қатынастарды бұрмалайтынын және экономиканың сапалы өсуіне күтілетін нәтижені бермейтінін растайды. Екіншіден, жеке салық ставкаларын, бірінші кезекте ҚҚС мөлшерлемесін арттыру және жеке табыс салығы бойынша прогрессивті шкаласын енгізу қажет.

Егер салықтық жеңілдіктерді қысқартуға шешімділікпен қарайтын болсақ, онда біздің бағалауымызша, бұл бюджетке түсетін салық түсімдерін 2-3 трлн теңгеге арттырады. Егер ҚҚС мөлшерлемесі 12%-дан 16%-ға дейін көтерілсе (Қазақстанда 2006 жылға дейін болған), онда үкіметтің есептеуі бойынша, бұл салық түсімдерін 2,5 трлн теңгеге арттырады. Прогрессивті ЖТС шкаласын дұрыс енгізу қосымша 1-1,5 трлн табысты қамтамасыз етеді. Бұл бюджет тапшылығы мәселесін шешуге және Ұлттық қордан түсетін трансферттерді айтарлықтай қысқартуға жеткілікті. Сондай-ақ елдегі инвестициялық және іскерлік ахуалды айтарлықтай нашарлататын салықтық әкімшілендірудің репрессиялық және сыбайластық сипатын дереу жою қажет.

Қазір парламентте жаңа Бюджет және Салық кодекстерінің жобалары қаралып жатыр. Біздің ойымызша, екі құжатта да Қазақстанның фискалдық саясатындағы түбегейлі реформалар әлі толық көрсетілмеген.

Ақша-несие (монетарлық) саясаты

«Инфляциялық таргеттеу» және теңгені құбылту саясатын жалғастыру маңызды, өйткені бұл Қазақстанда нарықтық реформаларды жүргізудің негізгі шарттарының бірі. Алайда, ақша-несие саясатының осы режимін сәтті пайдалану бірқатар күрделі мәселелерге тап болады:

• Ұлттық банктің тәуелсіздігі (ақша басатын станокты экономиканы қаржыландыру үшін пайдалану);
• Контрциклдік фискалдық саясаттың терең мәселелері (жоғарыда сипатталған);
• Экономиканы нарықтық мөлшерлемеден төмен мөлшерлеме бойынша мемлекеттік несиелеу;
• Қазақстанның қор және валюта нарығының даму деңгейінің төмендігі.

Тек толыққанды бюджет реформасын сәтті жүзеге асырғаннан кейін және бюджет тәртібін қатаң сақтағаннан кейін және нарықтық мөлшерлемеден төмен мөлшерлеме бойынша мемлекеттік несие беруді тоқтатқаннан кейін ғана Ұлттық Банктің қосарлы мандатын енгізу мәселесін қарастыруға болады ( өзгертілген немесе икемді инфляциялық таргеттеу), оның екі мақсаты болады:

• жоғары және тұрақсыз инфляциямен күресу;
• экономикалық өсуді ынталандыру.

Теңгенің құбылмалы бағамы Қазақстан үшін аса маңызды және бұл саясатты жалғастыру қажет. Қатаң контрциклдік фискалдық ережелер енгізілгеннен кейін мұнай бағасы мен фискалдық саясатқа байланысты теңгенің құбылмалылығы айтарлықтай төмендейді. Дегенмен, қор және валюта нарықтарының дамымауымен, сондай-ақ айырбас бағамының негізсіз күтулерімен байланысты ұлттық валютаның жоғары құбылмалылығы сақталады.

Бюджеттік реформаны жүзеге асырғаннан кейін және дамыған қор-валюта нарығы қалыптасқанға дейін теңге бағамының іргелі деңгейден күрт ауытқуын жою үшін «басқарылатын құбылмалы айырбас бағамы» мүмкіндігін қарастыру қажет деп санаймыз. Ұлттық банктің монетарлық және бағам саясаты туралы жеке басылымдар дайындадық.

Зейнетақыны, әлеуметтік қамсыздандыруды, медицинаны және білім беруді мемлекеттік қаржыландыру

Қазақстанда мемлекеттің әлеуметтік шығындарын қаржыландыру үшін ақша жинақталатын бірнеше ірі мемлекеттік қорлар бар. Бұл қорларға мыналар жатады: (1) міндетті жинақтаушы зейнетақы жүйесіне жататын «Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры» (БЖЗҚ); (2) мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің құрамдас бөлігі саналатын «Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры» (МӘСҚ); (3) міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесіне қатысты «Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры» (ӘМСҚ); (4) Білім беру инфрақұрылымын қолдау қоры, білім беруді қаржыландыру жүйесінің бір бөлігі.

Халықаралық озық тәжірибеге және ХВҚ ұсынымдарына сәйкес, мұндай мемлекеттік әлеуметтік қорларды парламент бекіткен республикалық бюджетке енгізу керек, бірақ бұл ұсыныстар орындалмады. Нәтижесінде бұл қаражат парламенттік бақылаудан, демек, қоғамдық бақылаудан тыс қалады.

Сондай-ақ бұл қорлардың қаржылық есептілігі халықаралық есеп беру стандарттарына сәйкес келмейді, бұл оларды қоғамдық бақылау үшін жеткіліксіз ашық етеді. Бірыңғай зейнетақы жинақтаушы зейнетақы қорындағы зейнетақы активтерін басқару және пайдалану туралы жарияланған ақпарат қолайлы деңгейде, бірақ Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры мен Мемлекеттук әлеуметтік сақтандыру қоры туралы мұндай ақпарат жоқ. Соңғы бірнеше жылда Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры мен Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының активтері мен қаражатының мақсатсыз пайдаланылғаны туралы деректер бар.

Қазақстанның зейнетақы жүйесінің проблемалары туралы да арнайы мақала дайындадық. Зейнетақы жүйесінің проблемалары мемлекеттік бюджеттің ұзақ мерзімді тұрақтылығын және Қазақстанның макроэкономикалық тұрақтылығын айтарлықтай нашарлатады. Біздің ойымызша, зейнетақы реформасы қажет. Қазақстанның екі деңгейлі зейнетақы жүйесі (бюджеттен зейнетақы төлеу және Бірыңғай зейнетақы қорынан зейнетақы төлеу) әрқашан теңгерімсіз болды және жеткілікті ұзақ мерзімді тұрақтылыққа ие болмады. Салыстырмалы түрде жақында қабылданған жұмыс істейтін азаматтарға Бірыңғай зейнетақы жинақтау қорындағы жинақталған зейнетақы қаражатының бір бөлігін тұрғын үй сатып алуға және емделуге пайдалануға рұқсат беру туралы шешім де Қазақстанның зейнетақы жүйесінің ұзақ мерзімді тұрақтылығына нұқсан келтірді, бұл орта және ұзақ мерзімді кезеңдегі бюджетке салмақты күрт арттырады

Бүгінгі күні жинақтаушы зейнетақы жүйесі (БЖЗҚ-да) бастапқыда ойластырылғандай жұмыс істемейді өйткені ол адам зейнеткерлікке шыққан кезде зейнетақымен еңбек кірісіне барабар өтемақы бере алмайды. Нәтижесінде, жақын арада зейнетақы бюджеті шығынының үдемелі өсуіне байланысты мемлекеттік бюджетке түсетін жүктеме жол берілмейтіндей артады. Бүгін біз енді зейнетақы жүйесін жаңғырту туралы емес, оның іргелі қағидаттарын толығымен қайта қарастыру туралы айтуымыз керек.

Қазақстанның әлеуметтік қорғау жүйесін қаржыландыру проблемалары туралы жеке басылым дайындадық. Қазақстанда жүйе шығындарының бір бөлігін мемлекет көтерсе, ал бір бөлігін әлеуметтік сақтандыру қаражаты есебінен жүзеге асыратын әлеуметтік қорғаудың ынтымақты жүйесі бар. Әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыларға төлемдер әлеуметтік қауіпті жағдай туындаған кезде жұмыс істейтін халыққа және олардың отбасы мүшелеріне Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан төленеді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің ынтымақтастығы классикалық үлгіні көрсетсе, Қазақстанда мемлекеттік шығындарға бейтараптық байқалады – бұл 2023 жылғы әлеуметтік сақтандыру төлемдерінен 5 еседен астам жоғары. Әлемде әлеуметтік сақтандыру қорлары жақсы дамыған және халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі бөлігін қамтамасыз етеді, олардың шығыны көбіне мемлекет шығындарынан асып түседі.

Өкінішке қарай, бұл жағдай әлеуметтік саланы мемлекеттік қаржыландырудың артықтығын көрсетпейді – ЖІӨ-ге қатысты жәрдемақы мен зейнетақы түріндегі әлеуметтік көмекке мемлекеттің шығыны жалпы басқа елдердегі осы көрсеткішпен салыстырмалы. Бұл елде әлеуметтік сақтандырудың әлі де дамымағанын ғана көрсетеді. Бұл саланың дамуы мемлекеттік бюджеттің тұрақты тапшылығы, салық тапшылығы және осы тапшылықты қаржыландыруға арналған трансферттер түріндегі Ұлттық қордан ұдайы алу жағдайында ерекше өткір және қажетті болып отыр.

Сондай-ақ біз Қазақстанның денсаулық сақтау жүйесін мемлекеттік қаржыландыру проблемалары туралы жеке басылым дайындадық. Бұл салада денсаулық сақтауды қаржыландырудың әлемдік озық тәжірибесі жеткіліксіз зерттелген. Соңғы 5-10 жылда көптеген халықаралық зерттеулерде кеңестік денсаулық сақтау жүйесінен дамыған нарықтық елдерде қолданылатын жүйеге сәтті көшудің мысалы ретінде посткеңестік ел Эстония аталды. Үкіметтің бағдарламалық құжаттарына сүйенсек, Қазақстан да осындай экономикаларда қолданылатын денсаулық сақтау жүйесін құруға тырысуда, бірақ оның өтпелі кезеңінде Қазақстан әлдеқашан орта жолда болды, ал соңғы кезде тіпті кері шегініс болды — Кеңес Одағына қайта оралу.

Қазақстандағы денсаулық сақтау жүйесінің басты мәселесі – тегін медициналық қызметтердің қолжетімділігі. Тегін медициналық қызмет көрсетудің барлық проблемалары бір себеппен туындайды – тегін денсаулық сақтау жүйесін бюджеттен де, Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорынан да жеткіліксіз қаржыландырылуы.

Сондай-ақ біз Қазақстанның білім беру жүйесін мемлекеттік қаржыландыру проблемалары туралы да жеке материал дайындадық. Білім орнықты дамудың іргелі құрамдас бөліктерінің бірі ретінде танылды және инклюзивті және әділ сапалы білім беруге, сондай-ақ өмір бойы білім алуға жәрдемдесуге бағытталған оның Тұрақты даму мақсаттарының бірі. Адами капитал ұзақ мерзімді өсудің және ресурстарға негізделген экономикадан жоғары өнімді және әртараптандырылған экономикаға өтудің негізі.

Соңғы жылдары мемлекетіміз білім беруге көбірек көңіл бөліп, абсолютті де, салыстырмалы түрде де шығынды ұлғайтып, ең көп ресурстарды арнайы білім беруге бағыттауда. Бірнеше жыл бұрын білім беруді қаржыландыру жүйесінде түбегейлі реформалар жүргізілді – білім берудің барлық сегменттерін (мектепке дейінгі, орта, кәсіптік-техникалық, жоғары) мемлекеттік қаржыландыру оқушылардың санына қарай жан басына шаққандағы болды. Сонымен қатар, Қазақстанда жан басына қаржыландыруды енгізу және қолдану бірқатар себептерге байланысты сынға ұшырады.

Жан басына шаққандағы қаржыландыру деңгейі көлемі жағынан ЭЫДҰ елдерінен айтарлықтай төмен, кейбір сегменттерде бірнеше есе жоғары. Бiлiм берудiң жекелеген сегменттерiнiң ЖIӨ шығыстарының деңгейi бойынша тек орта (мектеп) бiлiм беру дамыған елдердiң стандарттарына сәйкес келедi, бiрақ жан басына шаққандағы қаржыландыру деңгейi бұрынғысынша салыстыруға келмейдi. Білім беруді қаржыландырудағы осы және басқа да кемшіліктер және оның білім беру үдерісінің тиімділігіне қалай әсер ететіні туралы толығырақ есептің өзінен табуға болады.

Банк секторының және бүкіл қаржы жүйесінің дамуы

Қазақстанның қаржы жүйесін дамыту үшін балама тәсілдер қажет. Бүгінгі таңда банк секторы мен бағалы қағаздар нарығы өзінің негізгі функциясын – бизнесті және Қазақстан экономикасын несиелеуді орындамайды. Банктердің бизнесті несиелендірудің өте төмен деңгейі Қазақстандағы іскерлік белсенділікке және экономикалық өсуге кері әсерін тигізуде. 2023 жылғы наурызда Президенттің «Экономиканың нақты секторын несиелендіруді кеңейту және халықтың борыштық жүктемесін азайту жөніндегі шаралар туралы» Жарлығы шықты. Сонымен бірге, банктердің бизнесті несиелендіруін барабар арттыру үшін қосымша шаралар қажет деп есептейміз.

Біз бұған дейін Қазақстандағы бизнесті несиелендіру проблемалары туралы да жеке басылым шығардық. 2008-2009 жылдардағы қаржылық дағдарыстан бері банктердің бизнесті несиелендіру көлемінің төмендеуі мемлекеттік бірқатар саясаттардың ықпалына тікелей байланысты.

Базалық мөлшерлеме екі құрамдас бөліктен тұрады: инфляция және нақты пайыз мөлшерлемесі. Қазақстандағы тұрақты жоғары инфляцияның және жоғары нақты мөлшерлемелердің негізгі себебі, жоғарыда айтып өткеніміздей, үкіметтің циклдік фискалдық саясаты. 2021 жылғы наурызда Ұлттық банк бекіткен «2030 жылға дейінгі ақша-несие саясаты стратегиясында» фискалдық саясатқа қатысты мәселелер атап өтілді. Ақша-несие реттеушісінің бұл тақырыптағы риторикасы мемлекеттік салада айтарлықтай өсті.

Банктердің бизнесті несиелендіру көлемінің өсуіне кері әсер ететін тағы бір үлкен мәселе – жеңілдікті мемлекеттік несиелеудің жосықсыз бәсекелестігі. Ұлттық Банктің «2030 жылға дейінгі ақша-несие саясаты стратегиясында» және ҚНРДА әзірлеген «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасында» да бұл мәселе талқыланады, бірақ бүгінгі күнге дейін мәселенің шешімін ұсынатын бірде-бір ресми тұлға жоқ.

Біздің ойымызша, бірте-бірте емес, бірден нарықтық мөлшерлемеден төмен мөлшерлеме бойынша кәсіпорындар мен үй шаруашылығын несиелеуді дереу тоқтату керек. Сонымен қатар, мемлекет бизнеске пайыздық мөлшерлемені субсидиялау түріндегі көмекті тоқтатуы керек деп ойламаймыз. Егер мемлекет пайыздық мөлшерлемені субсидиялау арқылы экономиканың белгілі бір саласына көмектескісі келсе, онда ол мұны қаржы жүйесіндегі нарықтық қатынастарды бұзбай-ақ жасай алады. Ол үшін мемлекет мемлекеттік бюджеттен тікелей қарыз алушыға нарықтық пайыздық мөлшерлемені субсидиялауы керек немесе бұл субсидияны компанияның тұрақты салық төлемдерінен шегеруге болады.

Бизнесті нарықтық несиелендіруді кеңейту үшін «Бәйтерек» ҰБХ құрамына кіретін даму институттарының рөлі мен мақсаттарын қайта қарау қажет деп санаймыз. Үздік халықаралық тәжірибеге сәйкес, ең алдымен даму институттары қаржы жүйесіндегі «нарықтық сәтсіздіктер» мәселелерін шешуі керек. Яғни, олар қаржы жүйесіндегі және жалпы экономикадағы бәсекелестік пен нарықтық қатынастардың катализаторы ретінде әрекет етуі керек. Бүгінгі таңда жеңілдетілген несиелендіру арқылы даму институттары арқылы мемлекеттік бәсекелестік көбірек орын алуда. Дамушы қаржы институттарының дәстүрлі банктік және басқа да қаржылық қызметтерді көрсетудегі қызметін шектеу қажет. Мұны жеке қаржы институттары жасауы керек. Ең алдымен, бұл жеке және заңды тұлғаларды несиелеуге, оның ішінде ипотекаға, лизингке, корпоративтік облигацияларды сатып алуға және т.б.

Мемлекет қаржы нарығының жекелеген салаларында бірқатар мемлекеттік монополиялар құрды. Бүгінгі таңда нарықтық несиелеу толығымен дерлік келесі нарықтарда мемлекеттік жеңілдікті қаржыландырумен ауыстырылды: (1) ипотекалық несиелер, (2) лизинг және (3) ауыл шаруашылығы.

Банктердің бизнесті несиелеу деңгейінің өте төмен болуының маңызды себептерінің бірі шағын және орта бизнестің дамымауы. Дамыған елдерде шағын және орта бизнесті несиелендіру банктердің корпоративтік несие портфелінің ең үлкен бөлігін құрайды, ал мұндай елдердің ЖІӨ-дегі ШОБ үлесі орта есеппен 55–60% құрайды. Ресми статистикаға сәйкес, 2023 жылы Қазақстанның жалпы ішкі өніміндегі ШОБ үлесі 36,5%. Алайда, шын мәнінде, Қазақстанның ЖІӨ-дегі ШОБ үлесі әлдеқайда төмен (біздің бағалауымыз бойынша, шамамен 15%). Бұл статистикалық мәліметтердің ШОБ бойынша мәліметтерді нақты көрсетпеуімен байланысты, өйткені олар тек бір критерийге – жұмыскерлердің орташа жылдық санына негізделеді және орташа жылдық сату айналымының критерийін есепке алмайды.

Кәсіпкерлікті несиелендіру деңгейінің төмен болуының тағы бір себебі – жосықсыз немесе проблемалық қарыз алушыларды банктердің әрекеттерінен қорғау мақсатында заңнаманың бұрмалануымен байланысты қарыз алушылардың жоғары несиелік тәуекелі. Бұл Ұлттық Банктің Стратегиясында да, Қаржы нарығын дамыту тұжырымдамасында да атап өтілген: әлсіз және дәрменсіз компанияларға қатысты қатаң нарықтық тәртіп қажет, сондай-ақ компаниялар үшін корпоративтік банкроттықтың тиімділігін арттыру қажет, дәрменсіз қатысушыларды уақтылы шығару және халықаралық стандарттарға сәйкес қамтамасыз етілген кредиторларға басымдық беру қажет. Бұл туралы көп жылдар бойы айтылып келе жатқанымен, бұл бағытта атқарылған жұмыстар аз.

Сондай-ақ, Мемлекет басшысы да атап өткен әділет және құқық қорғау органдарының жұмысының сапасын арттыруға бағытталған реформалар баяу жүріп жатыр деп айта аламыз. «Заң үстемдігі» қағидатын сақтау бизнесті несиелендірудің өсуінің іргетасы ғана емес, сонымен бірге бүкіл елдің экономикалық дамуы мен инвестициялық тартымдылығы үшін қажетті негіз.

Әлі күнге дейін проблемалық банктерді шешудің нақты мемлекеттік саясаты жоқ. Бұрын проблемалық банктерді қолдау үшін халықаралық тәжірибеге сәйкес келмейтін әдістер жиі қолданылып, нәтижесінде мемлекет қаржысы шамадан тыс пайдаланылды. Біз проблемалық банктерді шешу тақырыбына да қатысты арнайы жаздық.

Дамыған елдер тәуекелге негізделген толыққанды реттеу мен қадағалауға әлдеқашан көшкен. ҚНРдА де бұл бағытта көп күш жұмсады, бірақ қосымша маңызды шаралар қажет, өйткені біз реттеушінің егжей-тегжейлі талаптары бар реттеуден тәуекелге негізделген реттеуге толық көшкен жоқ.

Мысалы, тәуекелге негізделген реттеудің негізгі принципі банк немесе басқа қаржы институты айналысатын операциялардың көлемі мен түріне байланысты пропорционалды реттеу. Бұл қағида Қазақстанда әлі жұмыс істемейді. Қазіргі уақытта банктер туралы жаңа заңға дайындық барысында ҚНРДА банктерге негізгі және әмбебап лицензияларды енгізуді ұсынып отыр. Шағын және орта банктерге реттеу жеңілдетілген базалық лицензия беріледі. Бұл микроқаржы ұйымдарынан клиенттік шоттарды жүргізуге, депозиттер ашуға және тіпті карта шығаруға шектеулерді алып тастауы керек. Алайда, егер Қазақстанда банктік реттеудің пропорционалдылық принципі енгізілсе, банктерге екі лицензияны (негізгі және әмбебап) енгізудің қажеті болмас еді. Тәуекелге негізделген стандартты реттеуге сәйкес, шағын және орта банктерді қадағалаудың өзі пропорционалды негізде әлдеқайда қарапайым болуы керек.

Монетарлық және банк реттеушілерінің тәуелсіздігі

Қазақстанның қаржы жүйесіндегі көптеген проблемалар бұрын ақша-несие және банктік реттеушінің тиісті тәуелсіздігінің болмауынан туындады, бұл ақша-несие саясатын жүргізуде және қаржы нарығын реттеуде озық әлемдік тәжірибеден үлкен ауытқуларға әкелді. Бұл туралы ХВҚ 2014 жылғы Қазақстанның қаржы секторын бағалау бағдарламасы туралы баяндамасында және тағы он жылдан кейін 2024 жылы Қазақстанның қаржы секторын 2023 жылы жүргізген осындай бағалау нәтижелерінде атап өтті.

Ақша-несие саясатына және қаржы нарығын реттеуге жауапты органдардың тәуелсіздігін заң арқылы бекіту қажет. Бұл органдардың басшыларын парламент белгіленген мерзімге тағайындауы керек, ал оларды мерзімінен бұрын босату тек төтенше жағдайларда және парламентте оның себептері мен келісімін міндетті түрде талқылау арқылы жүзеге асырылуы тиіс.

Сондай-ақ, тиісті органның басшысы лауазымына үміткерлер парламентке жағдайды талдауды және тағайындау мерзіміне іс-қимыл бағдарламасын міндетті түрде ұсынуы керек, соның негізінде парламент тағайындауға келісім береді. Қазіргі уақытта мұндай тәртіп жоқ, ақша-несие және банктік реттеуші органдардың жаңадан тағайындалған басшыларының экономикаға қатысты көзқарастары мен іс-қимыл бағдарламасы туралы халыққа хабарланбайды.

Толық нарықтық экономикаға көшу

Қазақстандағы даулы нарықтық реформалар

Соңғы бірнеше жылда мемлекетсіздендіру және нақты нарықтық экономикаға көшу мәселелері Мемлекет басшысының үнемі назарында болды. Мысалы, биыл 10 мамырда Мемлекет басшысының «Экономиканы ырықтандыру жөніндегі шаралар туралы» Жарлығы жарияланды, онда бәсекелестікті қорғау және дамыту, мемлекеттік кәсіпкерлікті төмендету арқылы Қазақстанда жеке кәсіпкерлікті дамытудың шарттары мен кепілдіктері айқындалды. Кейбір кемшіліктерге қарамастан, бұл Жарлық Қазақстанда толыққанды нарықтық экономиканы дамытудың ең мықты ресми құжаты. Біз үшін Қазақстан экономикасының өнімділігін, тиімділігін және бәсекеге қабілеттілігін арттырудың міндетті шарттары ретінде әділ және еркін бәсекелестікті дамыту, экономиканы нақты мемлекетсіздендіру екені даусыз.

Дегенмен, қабылданған бағытқа қарамастан, бұл шаралар бұл бағыттағы реформалардың экономиканың кейбір салаларында өте баяу жүріп жатқанын және тіпті кері шегініп жатқанын көрсетеді. Біздің ойымызша, мұндай жағдай бірнеше себептерге байланысты туындайды.

Елімізде экономиканы дамыту және экономиканың жекелеген салалары мен секторларын дамыту бойынша көптеген мемлекеттік стратегиялық құжаттар бекітіледі. Алайда, іс жүзінде мұндай құжатта нарықтық тетіктерді және нарықтық баға белгілеуді толық енгізу мақсаттары жоқ. Тиісінше, бірде-бір мемлекеттік стратегиялық құжатта экономиканы дамытудың осы немесе басқа жоспарланған мемлекеттік шараларының нарықтық тетіктерге және нарықтық баға белгілеуге қаншалықты теріс әсер ететіндігі туралы баға жоқ. Біздің ойымызша, соңғы 15 жыл ішінде және қазіргі уақытта экономиканы дамыту жөніндегі мемлекеттік шаралардың барлығы дерлік ондағы нарықтық қатынастарды бұрмалайды.

Дәл осындай жағдай экономиканы мемлекетсіздендіру жоспарында да орын алуда. Сонау 2014 жылы Мемлекет басшысы 2020 жылға қарай мемлекеттік меншік үлесін (мемлекеттік компаниялардың активтерін білдіреді) ЭЫДҰ елдерінің деңгейіне – ЖІӨ-нің 15%-ына жеткізу керектігін тапсырған болатын. Біздің бағалауымыз бойынша, 2014 жылы мемлекеттік компаниялардың активтері (Бірыңғай зейнетақы қорының активтерін қоса алғанда) ЖЗӨ-нің 60%-дан сәл азын құраса, бүгінде бұл көрсеткіш 60%-дан асады. Яғни, экономиканы жекеге өткізу тамыры тереңде жатқаны туралы мәлімдемелер айтылса да, іс жүзінде ілгерілеу байқалмайды.

Қазақстандағы нарықтық бағаның бұрмалануы

Елдегі көптеген негізгі тауарлар мен қызметтердің бағасы ұзақ жылдар бойы нарық бағасынан төмен болды. Бұл тізімге мұнай, бензин және басқа да отын түрлеріне ішкі бағалар, газ, электр энергиясы, су, темір жол көлігі, коммуналдық қызметтер және т.б. Мұндай мемлекеттік бағаны реттеу экономиканың осы негізгі салаларында жекешелендіруді, жеке инвестицияларды және нарықтық реформаларды тежейді.

Мысалы, төмен тарифтерге байланысты елдің коммуналдық-энергетикалық инфрақұрылымы желілер мен жабдықтардың жоғары тозуы және жеке инвестициялардың жетіспеушілігі сияқты жүйелі проблемаларға тап болып отыр. Бұл факторлар халықтың өмір сүру сапасына, сондай-ақ экономиканың тұрақтылығы мен өсуіне кері әсер етеді.

Жер қойнауын пайдаланушылардың өндірілген мұнай мен газдың белгілі бір үлесін ішкі нарыққа міндетті түрде жіберу талабына байланысты осы табиғи ресурстарға экспорттық және ішкі бағалар арасындағы үлкен айырмашылыққа байланысты мұнай мен газды барлауға және өндіруге жаңа инвестициялар да азаюда. төмен бағамен. Дәл осындай жағдай металлургияда да орын алады, өйткені отандық өнеркәсіп жергілікті шикізатты барабар (төмен) бағамен алуы керек деген нарықтық емес талап бар. Біз экономиканың мұнай және газ секторындағы проблемалар туралы жеке материал дайындадық.

Реттелетін бағалары мен тарифтері төмен жоғарыда аталған салаларға жеке инвестицияларды және несиелерді тартудағы қиындықтарға байланысты мемлекет жаңа инвестицияларды мемлекеттік қаражат есебінен немесе мемлекет кепілдігімен қаржыландыруға мәжбүр. Нәтижесінде, төмендеудің орнына экономиканың осы салаларына мемлекеттің қатысуының кеңеюі байқалады. Сонымен бірге, ЭЫДҰ-ның жуырдағы баяндамасында атап өтілгендей, бүгінде мемлекеттік компаниялардағы корпоративтік басқару принциптерінің нашарлауына байланысты мемлекеттің кеңейіп жатқан квазимемлекеттік секторға және жалпы бүкіл экономикаға тікелей ықпалы артып келеді. Яғни, бүгінгі таңда мемлекеттің экономикадағы рөлі үш бағытта кеңейіп (нарық ауыстырылуда): (1) шаруашылық активтерінің иесі ретінде; (2) экономикадағы реттеуші ретінде; және (3) экономикадағы қаржылық, еңбек, табиғи және басқа ресурстарды басқарушы және таратушы ретінде.

Нарықтық баға белгілеуге мемлекеттің араласуының тағы бір маңызды мысалы – нарықтық мөлшерлемеден төмен мөлшерлеме бойынша жеңілдетілген мемлекеттік несие беру. 2021 жылдан бастап Ұлттық Банктің стратегиялық құжаттарында мемлекеттің қаржы нарығына қатысушылар бәсекеге түсе алмайтын жеңілдетілген мөлшерлемелер бойынша экономиканы тікелей қаржыландырудағы рөлін күшейту нарық жағдайында жеке қаржы институттарының несиелеуінің өсуін шектейтіні атап өтілген. Бұл қаржы секторының дамуына айтарлықтай әсер етеді, оның ішінде нарықтық конъюнктурада банктік несиелендіру және капитал нарығы арқылы экономиканы қаржыландыруды кеңейту мүмкіндіктерін шектеу.

Сонымен бірге, Ұлттық банк пен ҚНРДА тарапынан бұл мәселені нақты түсінгендіктен, бүгінгі күні мұндай нарықтық емес шараны қалай тоқтатуға болатыны туралы ресми жоспарлар жоқ. Оның үстіне іс жүзінде мемлекеттік жеңілдікті несиелендірудің кеңеюі байқалады. Сонымен қатар, біздің ойымызша, қаржы нарығындағы баға белгілеуді үкімет тарапынан мұндай бұрмалаудың қажеті жоқ. Егер мемлекет пайыздық мөлшерлемені субсидиялау арқылы экономиканың белгілі бір саласына көмектескісі келсе, онда бұл қаржы жүйесіндегі нарықтық қатынастарды бұзбай жүзеге асырылуы мүмкін. Ол үшін үкімет нарықтық пайыздық мөлшерлемені мемлекеттік бюджеттен тікелей қарыз алушыға субсидиялауы керек немесе бұл тікелей субсидияны компанияның тұрақты салық төлемдерінен шегеруге болады.

Бизнесті және экономиканы әртараптандыруды нарықтық емес мемлекеттік қолдау

2008 жылдан бастап Қазақстан индустриялық саясат пен кәсіпкерлікті дамыту саясатында нарықтық көзқарастан әміршіл-әміршіл әдістерге көшуді, мемлекеттің экономикадағы рөлін күшейтуді бастады. Яғни, мемлекет Ұлттық қорда жинақталған мұнай ақшасын пайдалана отырып, елді индустрияландыру мен әртараптандыру үшін қандай тауарлар, кәсіпорындар, экономика секторлары «серпіліс» болатынын анықтай отырып, нарықты алмастыра бастайды. Қаржы ресурстарын бөлудің нарықтық тетіктерін нығайтуға және экономикадағы «нарықтық сәтсіздіктер» проблемаларын шешуге мемлекеттің назарының жоқтығы индустриялық-инновациялық даму мен кәсіпкерлікті дамытудың бұрынғы барлық мемлекеттік шараларының тиімсіздігінің негізгі проблемаларының біріне айналды. дамыту. Біз бизнесті мемлекеттік қолдау және экономиканы әртараптандыру мәселелері бойынша жеке басылым дайындадық.

Стратегиялық мемлекеттік құжаттарда экспортқа бағытталған бизнесті мемлекеттік қолдау туралы көптеген сілтемелер бар, бірақ іс жүзінде керісінше саясат – импортты алмастыру қолданылады. Импортты алмастыру (өзін-өзі қамтамасыз ету) және экспортқа бағдарлану – бизнесті қолдау жөніндегі мемлекеттік саясаттың бір-біріне қарама-қарсы және үйлеспейтін екі бағыты. Көптеген беделді халықаралық зерттеулер импортты алмастыру саясаты елдегі, әсіресе Қазақстан сияқты шағын экономикасы бар елдердегі индустрияландыру мен әртараптандыруға тікелей зиян келтіретінін алға тартады. Қазақстандағы «импорт алмастыру» саясатының жарқын мысалы ретінде біз жақында жазған автомобиль өнеркәсібін дамытуға мемлекеттік қолдау көрсету.

Жалпы, бизнеске қазіргі мемлекеттік көмек оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға (ең алдымен, өнімділікті арттыру) нарықтық қағиданың бұрмалануына әкеледі. Бұл, ең алдымен, мемлекеттік субсидияларға, бизнес үшін тікелей салық жеңілдіктеріне, сондай-ақ арзан импортқа қарсы протекционистік шараларға қатысты. Бүгінгі таңда отандық бизнестің көптеген салаларында мемлекетке қатысты тәуелді үміт бар. Осындай мемлекеттік көмектің нәтижесінде Қазақстанда тиімсіз компаниялар нарықты тез тастап, олардың орнына көптеген жаңа және тиімділері келетін «креативті жою» процесі басталған жоқ. Осыған байланысты халықаралық зерттеулерде ұсынылған мемлекеттік көмек көрсету тәсілдерін байыпты түрде қайта қарау қажет.

Ауыл шаруашылығында нарықтық қатынастардың дамымауы

Ауыл шаруашылығы Қазақстанның ұзақ мерзімді тұрақты дамуының, экономиканы әртараптандырудың және өмір сүру деңгейін жақсартудың маңызды өсу көздерінің бірі. Елдің жері кең болғандықтан, жұмыс күші мен басқа да ресурстардың болуына байланысты орасан зор ауыл шаруашылығы әлеуеті бар. Ондаған жылдар бойы мемлекет әртүрлі стратегиялық даму бағдарламалары аясында экономиканың осы саласын дамытуға көңіл бөліп, қомақты қаражат жұмсады. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдауға қарамастан, сектор баяу өсуде және тиімсіз және бәсекеге қабілетсіз болып қала береді. Ауыл шаруашылығын дамыту туралы жеке мақала дайындадық.

Ауыл шаруашылығын дамытуға мүлдем жаңа тәсілдер қажет. Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамытудағы басты мәселе – өнеркәсіпте кәсіпкерлік рухтың нашар дамығандығы. Салада ескі және тиімсіздердің орнына жаңа және тиімді ауыл шаруашылығы өндірушілерінің пайда болу қарқыны өте төмен (кәсіпкерлік белсенділіктің динамизмі жоқ).

Бұл жағдай ауыл шаруашылығы саласына мемлекеттік көмектің басым көпшілігінің нарықтық емес болуына байланысты туындады, бұл ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігі мен тиімділігін арттыруға нарықтық уәждемесінің бұрмалануына әкеледі. Бүгінгі таңда АӨК өз тұтынушылары мен бәсекелестік есебінен өмір сүруге ұмтылмайды, ауыл шаруашылығы үшін ең қолайлы кезеңде де мемлекет қаражатына сүйенеді. Яғни, іс жүзінде ауыл шаруашылығының тиімсіздігін мемлекет қолдап, қолдап отыр және бұл қолдау тұтынушылар (ішкі азық-түлік бағасының өсуі) және салық төлеушілер есебінен (мемлекеттің қаржылық қолдауы) келеді.

Сонау 2007 жылы Дүниежүзілік банк Қазақстан үкіметіне азық-түлік қауіпсіздігі маңызды мақсат болғанымен, азық-түлік қауіпсіздігін импортқа тәуелділік деңгейімен емес, халықтың төлем қабілеттілігімен өлшеген дұрыс ( өзін-өзі азық-түлікпен қамтамасыз ету), өйткені физикалық қолжетімділік азық-түлікпен қамтамасыз ету Қазақстанның шағын және ашық экономикасында азық-түлік қауіпсіздігін шектемейді.

Мемлекет ЭЫДҰ елдері қолданатын азық-түлік қауіпсіздігі тәсілін қолдануы керек. Бұл тәсіл әлеуметтік көмек көрсету шаралары арқылы халықтың осал топтарына атаулы көмек көрсетумен қатар ішкі және сыртқы азық-түлік саудасының еркіндігін қамтамасыз етуді қамтиды. Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамыту үшін ең бастысы тұтынушылар мен салық төлеушілерге зиян келтіретін елдің өзін-өзі азық-түлікпен қамтамасыз ету емес, бәсекеге қабілетті кәсіпкерлікті дамыту, осылайша Қазақстаннан ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорты Қазақстанға ауыл шаруашылығы өнімдерінің импортынан асып түседі.

Әлемдік тәжірибе де ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге жеке меншік және мұндай жерді сатып алу-сату нарығының дамығаны тиімді кәсіпкерлікті дамытудың және ауыл шаруашылығындағы бәсекеге қабілеттілікті арттырудың алғышарты екенін көрсетеді. Өкінішке қарай, осы мәселе бойынша 2015–2016 жылдардағы даулы шешімдерге байланысты, сондай-ақ қоғамның бір бөлігінің белсенді қарсылығына байланысты Қазақстанда ауыл шаруашылығын табысты дамытудың бұл негізгі шарты жоқ.

Қолжетімді баспана саясаты мәселелері

Қолжетімді баспананың болуы кез келген елдегі өмір сапасының негізгі элементі. Қолжетімді баспана саясаты мәселелері бойынша жеке талдамалық баяндамамыз міне. Біздің ойымызша, бұл салада да күрделі реформа қажет.

Қазіргі уақытта әртүрлі елдерде тұрғын үйге қолжетімділікті қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік шараларды бағалайтын көптеген халықаралық зерттеулер бар. Осы зерттеулерге сүйене отырып, мемлекет тарапынан өткен және қазіргі уақытта қабылданған мемлекеттік шаралардың барлығы дерлік тиімсіз және олардың көпшілігі тіпті орта және ұзақ мерзімді перспективада тұрғын үйдің қолжетімділігін төмендетеді деп сеніммен айта аламыз, өйткені олар нарықтық механизмдерді бұзады.

Қазақстанға қандай нарықтық реформалар қажет?

Бізге толық және сенімді жоспарлау көрсеткіштері қажет

Мемлекеттiк жоспарларда мемлекеттiң экономикаға қатысуының бұрмалануының ауқымы мен тереңдiгiн бағалаудың толық және сенiмдi көрсеткiштерiнiң болмауы Қазақстандағы мемлекеттiксіздiру мен толыққанды нарықтық экономиканы құру жолындағы басты кедергi.

Қазақстан экономикасын дамыту жөніндегі мемлекеттік стратегиялық құжаттарда Қазақстанның ЭЫДҰ қағидаттарын, стандарттарын және ұсыныстарын сақтай отырып, ЭЫДҰ елдерінің қатарына қосылу мақсаты тұрақты түрде белгіленді, бірақ әзірге бұл орындалған жоқ. Мысалы, нарықтық экономикаға мемлекеттің араласу деңгейін бағалау үшін ЭЫДҰ өнім нарығын реттеудің ЭЫДҰ көрсеткіштерін пайдалануды атауға болады.

ЭЫДҰ-ның аталған көрсеткіштері нарықтық реформалардың барлық аспектілерін бағалайды, олар мыналарды қамтиды: жаңа компаниялардың нарыққа шығуындағы кедергілер; бәсекелестікті дамытудағы кедергілер; лицензиялау және мемлекеттік сатып алу мәселелері; жалпы нарықтағы және жекелеген салалардағы (жекешелендіруді қоса алғанда) мемлекеттік компаниялардың үлесі; мемлекеттік компанияларды корпоративтік басқару; бағаны мемлекеттік бақылау; нормативтік жүктемені бағалау; сыртқы саудадағы кедергілер және т.б. ЭЫДҰ 18 индикаторына талдау жасайды және барлық дерлік көрсеткіштер бойынша Қазақстан ЭЫДҰ елдеріндегі орташа мәндерден айтарлықтай артта қалды.

2018 жылғы ақпанда ЭЫДҰ көрсеткіштері «Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары» бекітілген кезде мемлекеттік стратегиялық құжаттарда пайда болды, бірақ осы маңызды нысаналы индикатордың орындалуы туралы бұдан әрі жарияланымдар болған жоқ. Содан тура үш жылдан кейін «Стратегиялық жоспар» «Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарымен» ауыстырылды, онда ЭЫДҰ-ның көрсеткіштері енді жоқ және мемлекеттің экономикадағы үлесін азайтудың бір ғана көрсеткіші қалды. (мемлекет бақылайтын ұйымдардың ЖҚҚ сомасының ЖІӨ-ге қатынасы). ЭЫДҰ Қазақстанға арналған ұсынымдарында бұл көрсеткіш мемлекеттің экономикаға қатысуын бағалауға жарамсыз деп көрсетеді. Біріншіден, мемлекеттің экономикадағы үлесі экономиканың жекелеген салалары мен секторларымен ескерілуі керек.

Қазақстанның экономикалық дамудың нарықтық тәсілдеріне көшуі үшін үкіметке ЭЫДҰ ұсынымдарына толық сәйкес келетін нақты мақсаттар мен міндеттер белгіленуі қажет. Ол үшін аталған индикаторларын пайдалану керек. 18 индикаторлардың әрқайсысы үшін үкіметте оларды ЭЫДҰ орташа деңгейінен төмен деңгейге дейін төмендету бойынша нақты жылдық жоспары болуы керек.

ЭЫДҰ елдерінің ұсынымдарын, қағидаттары мен стандарттарын қатаң сақтау Қазақстанға барынша қысқа мерзімде дамыған елдердегідей толыққанды және тиімді нарықтық экономика құруға мүмкіндік береді.

Осы стратегиялық жоспарлардың орындалуын Парламентке есеп беретін тәуелсіз ұйым қадағалап отыруы да өте маңызды. Өткен тәжірибеге сүйене отырып, стратегиялық жоспарларды сол органдар дайындап, орындап, сонымен қатар тексеретін жағдайлар жиі кездеседі, бұл олардың жеткілікті түрде орындалмауына әкеледі. Сонымен қатар, жаңа жоспарларда ескі жоспарлардың орындалуы мен қателіктерін талдау жетіспейді.

Экономикадағы мемлекеттік сектордың үлесі мен рөлінің төмендеуін қалай жеделдетуге болады?

Біздің ойымызша, мемлекеттік органдар мен мемлекеттік компаниялар жекешелендірудің Қазақстан экономикасы үшін қажеттілігі мен маңыздылығын толық түсінбеуі мүмкін. Осыған байланысты жекешелендіру процесі өте баяу жүріп жатыр, экономиканың кейбір салаларында (мысалы, электр энергетикасында) мемлекеттің үлесі артуда.

Сондай-ақ жекешелендіру процесіне мемлекеттік компаниялар атқаратын әлеуметтік және басқа да коммерциялық емес функциялар үлкен кедергі келтіреді. Мысалы, мұнайдың, мұнай өнімдерінің, газдың ішкі бағасы нарықтық бағадан әлдеқайда төмен, бұл жекешелендіруді және осы салаларға жеке инвестицияларды тартуды мүмкін емес етеді. Дәл осындай жағдай экономиканың барлық дерлік инфрақұрылым салаларында орын алады: электр энергиясын өндіру және жабдықтау, сумен жабдықтау және су бұру, газбен жабдықтау, темір жол көлігі, коммуналдық шаруашылық және т.б. «Самұрық-Қазына» АҚ мәліметтері бойынша, ұлттық холдинг жыл сайын өз пайдасы есебінен экономиканың жоғарыда аталған салаларындағы ішкі бағаларды, кем дегенде, 1,2 трлн теңге көлемінде субсидиялайды.

Біздің ойымызша, Мемлекет басшысының «Экономиканы ырықтандыру жөніндегі шаралар туралы» Жарлығында атап көрсетілгендей, «жекешелендіру процесін аяқтау арқылы экономикадағы мемлекеттік сектордың үлесін жеделдету» үшін мыналарды жүзеге асыру қажет.

Біріншіден, ЭЫДҰ нұсқауларына және Қазақстанға тікелей ЭЫДҰ ұсыныстарына толық сәйкес келетін мемлекеттік меншікке қатысты саясатты қабылдау қажет деп санаймыз. Бұл құжатта осы немесе басқа мемлекеттік меншіктің қажеттілігінің нақты негіздемесі, мемлекеттің қатысуы бар кәсіпорындарды басқарудағы мемлекеттің рөлінің сипаттамасы, мемлекеттік кәсіпорындардағы коммерциялық және коммерциялық емес мақсаттарға қатысты түсініксіздіктерді жою, т.б. Біздің ойымызша, бұл құжатты президент жарлығымен бекіту керек. Ол мемлекеттік органдар мен ұлттық холдингтер басшылығының жекешелендіру және коммерциялық компанияларды иеленудегі мемлекеттің рөлі туралы барлық түсінбеушіліктерді жояды.

Екіншіден, жекешелендірудің жаңа кешенді жоспары бағаны ырықтандыру және мемлекеттік компаниялардан әлеуметтік және басқа да коммерциялық емес функцияларды жою шараларымен айтарлықтай толықтырылуы тиіс. Бұл шаралар барлық мемлекеттік компанияларды жекешелендіруден бұрын болуы керек, өйткені онсыз жеке инвестицияларды, оның ішінде мемлекеттік кепілдіксіз нарықтық несиелерді тарту мүмкін емес. Біздің ойымызша, бағаны ырықтандырудың болмауы жекешелендірудің жаңа толқынының сәтсіз нәтижесін алдын ала анықтайды және мемлекеттің экономикадағы үлесін азайтуға әкелмейді.

Үшіншіден, биыл 30 шілдеде бекітілген Қазақстанның 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспары жоғарыда ұсынылғандай ЭЫДҰ елдерінің өнім нарықтарын реттеу көрсеткіштерімен толықтырылсын. Бұл көрсеткіштер экономикадағы мемлекеттік сектордың үлесін және мемлекеттік компаниялардағы корпоративтік басқару деңгейін объективті бағалауға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік кәсіпорындардағы корпоративтік басқарудың түбегейлі реформалары қажет

Мемлекет басшысының «Экономиканы ырықтандыру жөніндегі шаралар туралы» Жарлығы «Самұрық-Қазына» АҚ-да корпоративтік басқарудың дербестігін, сапасын және тәуелсіздігін арттыру бойынша дұрыс шараларды сипаттайды, алайда, осыған дейін аталған ЭЫДҰ есебінде жүргізілген соңғы талдау негізінде, бұл шаралар ЭЫДҰ-ның мемлекеттік кәсіпорындардағы корпоративтік басқару жөніндегі нұсқаулықтарына толық сәйкес келу үшін айтарлықтай жеткіліксіз деген қорытынды жасауға болады. Осыған байланысты, соңғы бөлімде талқыланған мемлекеттік меншікке қатысты саясат ЭЫДҰ нұсқауларына толық сәйкес корпоративтік басқару тарауын қамтуы керек.

Бұған мынаны қосқымыз келеді. Біздің ойымызша, «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қорына кіретін мемлекеттік компаниялардың тиімді жұмыс істеуіне қол жеткізу үшін ұлттық холдингті өзінің бастапқы мәніне – мемлекеттік компанияларды бақылау және басқару холдингіне қайтару қажет. «Самұрық-Қазына» АҚ-ның ұлттық әл-ауқат қоры немесе даму институты сияқты барлық басқа функциялары осы үшін арнайы құрылған мемлекеттік ұйымдарға (Ұлттық қор және «Бәйтерек» ҰБХ) берілуі қажет.

«Самұрық-Қазына» АҚ-нан әлеуметтік және коммерциялық емес функцияларды беру маңызды. Мысалы, «Самұрық-Қазына» АҚ ақпаратына сәйкес, ұлттық холдинг жыл сайын өз пайдасы есебінен ішкі бағаларды кемінде 1,2 трлн теңгеге субсидиялайды. Сондай-ақ жақында ұлттық холдинг 2024 жылдың өзінде түрлі әлеуметтік жобаларды қаржыландыруға 700 млрд теңгеге жуық қаржы бөлгенін хабарлады. «Самұрық-Қазына» ұлттық холдингіне кіретін компаниялар тобының қаражаты есебінен ішкі бағаларды субсидиялау және әлеуметтік жобаларды қаржыландыру квазифискалдық (бюджеттен тыс) мемлекеттік шығын деп аталады. ЭЫДҰ нұсқауларына сәйкес, мемлекеттік компаниялар мұндай квазифискалдық коммерциялық емес операциялармен айналыспауы керек.

Біздің ойымызша, мемлекеттің бақылау пакеті жоқ «Самұрық-Қазына» қоры тобынан бірлескен және қауымдасқан компанияларды шығару қажет. Мәселен, сақтандыру компаниясынан Қазақстанның мұнай-газ мегажобаларындағы (Теңіз, Қашаған, Қарашығанақ) мемлекеттік үлестерін, сондай-ақ ірі мұнай құбырындағы, металлургиялық және басқа да компаниялардағы бақыланбайтын мемлекеттік үлестерін алып тастау қажет. Мұндай мемлекеттік инвестициялардың барлығы басқарумен Ұлттық қорға аударылуы тиіс, өйткені мұндай компаниялардың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін жеке, беделді акционерлер бақылайды және мұндай мемлекеттік инвестициялар бойынша дивидендтер міндетті түрде бюджетке емес, Ұлттық қорға түсуі тиіс.

Бұл маңызды реформа осындай жеке жобалардың (Теңіз, Қашаған, Қарашығанақ) жоғары тиімділігі «Самұрық-Қазына» тобына кіретін мемлекеттік компаниялардың рентабельсіздігін жиі жасыратын мәселені шешеді. Сонымен қатар, мұндай қайта құру кезінде бірлескен және қауымдастырылған компаниялардан, әсіресе үш мұнай мегажобасынан түсетін барлық дивидендтер «Самұрық-Қазына» қорының бас холдингіне емес, Ұлттық қорға түседі. Қазірдің өзінде Ұлттық қордан бұл ақша Ұлттық қордан мемлекеттік бюджетке аударылатын трансферттерді жыл сайынғы парламенттің бекітуі аясында үкіметке аударылуы мүмкін. Бұл мемлекет инвестициясынан түсетін осындай дивидендтерді шетелдік қатысуы бар ірі бірлескен кәсіпорындарға тиімді және ашық пайдалануға мүмкіндік береді. Бүгінде «Самұрық-Қазына» бұл дивидендтерді парламент пен халықтың бақылауынан тыс квазифискалдық (бюджеттен тыс) мемлекеттік шығындарды қаржыландыруға пайдаланады.

«Самұрық-Қазына» мемлекеттік компанияларды бақылау және басқару жөніндегі холдинг ретінде бір ғана функцияны атқаратын кезде, жаңа мемлекеттік компаниялар мен жобаларға инвестиция салу мүмкіндігін шектеу қажет болады. Жекешелендіру нәтижесінде холдингтің активтері өсудің орнына үнемі азайып отырады. Сәтті жекешелендіру үшін ЭЫДҰ елдерінде болып жатқандай стратегиялық маңызды мемлекеттік компаниялардың тізімін минимумға дейін қысқарту қажет. Бұл ақшаны басқа мақсаттарға пайдалану мүмкіндігін болдырмау үшін мемлекеттік компанияларды жекешелендіруден түскен барлық қаражат толығымен Ұлттық қорға аударылуы тиіс.

Бізге бағаны ырықтандыру және нарықтық емес мемлекеттік қолдауды тоқтату бойынша жедел шаралар қажет

Бүгінгі таңда реттелетін бағаларды біртіндеп ырықтандыру және бизнесті нарықтық емес мемлекеттік қолдауды кезең-кезеңімен тоқтату ниеттері бар. Біздің ойымызша, бұл процестер бірте-бірте емес, бір мезгілде жүруі керек.

Бұл, ең алдымен, бағаларды толық ырықтандырусыз экономиканың жекешелендіру жүзеге асырылатын салаларындағы жекешелендіру процесі мен жеке инвестициялардың (соның ішінде нарықтық ұзақ мерзімді несиелендірудің) ағыны шектелетініне байланысты. Бағалар мен тарифтердің бірте-бірте көтерілуі осы кезеңде мемлекеттік компаниялар рентабельді болып қала беретінін және олар мемлекеттік қайтару кепілдігінсіз жеке инвестициялар мен несиелерді тарта алмайтынын білдіреді.

Мұнайға, бензинге, газға, электр энергиясына, суға, теміржол көлігіне, коммуналдық қызметтерге және т.б. ішкі бағаларды кезең-кезеңмен ырықтандыру. әлеуметтік шиеленістің үздіксіз күшеюіне әкеледі, бұл, біздің ойымызша, түптеп келгенде, билікті бағаны ырықтандыру процесін тоқтатуға мәжбүр етеді. Мысалы, 2009-2015 жылдар аралығында Қазақстанның электр энергетикасында «Инвестицияға айырбас тарифі» бағдарламасы жүзеге асырылды. Әлеуметтік шиеленістің күшеюіне және алдағы сайлауға байланысты бұл бағаны ырықтандыру бағдарламасы ақыры электр энергиясы тарифтерінің төмендеуімен және қатып қалуымен аяқталды. Нәтижесінде, бүгінгі күні Қазақстан Республикасының электр энергетикасы созылмалы жеткіліксіз қаржыландыруды және инвестициялық тартымдылықтың төмен деңгейін басынан өткерді, бұл негізгі қорлардың күрт тозуына және энергетикалық жабдықты жаңғыртудың төмен қарқынына әкелді.

Сондай-ақ, көптеген компаниялардың банкротқа ұшырауына әкелетініне қарамастан, барлық нарықтық емес бизнесті қолдау дереу тоқтатылуы керек. Жоғарыда жазғанымыздай, мемлекет қолдауынсыз өмір сүре алмайтын денсаулығы нашар және дәрменсіз компанияларға қатысты қатаң нарықтық тәртіп қажет. Сондай-ақ дәрменсіз қатысушыларды уақтылы шығару үшін корпоративтік банкроттықтың тиімділігін арттыру қажет. Егер отандық өндіруші экспортқа шықпаса және арзанырақ импортпен бәсекеге түсе алмаса, онда ол нарықтан кетуі керек, ал мемлекет оның тиімсіздігін сақтау үшін тұтынушылар мен салық төлеушілерге зиян келтіретін «жылыжай жағдайларын» жасаудың қажеті жоқ.

Үздік әлемдік тәжірибе көрсеткендей, егер мемлекет экономиканың қандай да бір саласының дамуына қолдау көрсеткісі келсе, онда бұл нарықтық механизмдер мен нарықтық баға белгілеуді бұзбайтын шаралар арқылы жүзеге асады. Жеке компанияларды мемлекеттік қолдау шаралары болмауы керек. Экономиканың белгілі бір секторындағы мемлекеттік қолдауды барлық қатысушылар немесе олардың ешқайсысы алуы керек, әйтпесе адал бәсекелестік қағидаттары бұзылады – бұл тезис жоғарыда аталған ҚРҰБ, парламент және парламент өкілдерінің отырысында да айтылды.

Халықаралық экономикалық зерттеулердің басым көпшілігі елдің технологиялық және инновациялық дамуындағы серпілістерге дамыған жеке сектордың, бәсекелестік пен нарықтық қатынастардың арқасында ғана қол жеткізілетінін көрсетеді. Жеке бизнес серпінді және іскер, тиімділік пен инновацияға бағытталған және тәуекелге барудан қорықпайды, бұл ретте мемлекет жеке бастаманы жиі тежеп, экономикадағы ресурстарды нарықтық бөлуге кедергі келтіріп, тиімсіз бизнесті қолдайды.

Біздің ойымызша, стандартты процедураны енгізу қажет, оған сәйкес кез келген бизнестің қызметіне әсер ететін мемлекеттің барлық стратегиялық жоспарлары мен нормативтік құжаттары нарықтық тетіктердің және нарықтық баға белгілеудің ықтимал бұрмалануларына тексерілуге ​​тиіс.

Мемлекет бизнеске нарықтық емес көмек көрсетудің орнына ақшаны физикалық және нарықтық инфрақұрылымды дамытуға, адами капиталға, ғылыми зерттеулерді, инновацияларды, ҒЗТКЖ-ны субсидиялауға және т.б жұмыстарға салуы тиіс.

Нарықтық экономикадағы өтпелі кезеңнің мәселелері

Қазіргі әміршіл-әкімшіл жүйеден толыққанды нарықтық экономикаға көшу, әсіресе, бағаны ырықтандыру, бизнесті нарықтық емес мемлекеттік қолдауды тоқтату және мемлекеттік компанияларды қысқарту тұрғысынан оңай болмайтыны анық. Нарықтық механизмдерге және нарықтық баға белгілеуге көшу процесі уақытша экономикалық өсудің төмендеуіне, инфляция мен жұмыссыздықтың өсуіне әкелуі мүмкін, бұл халық үшін қосымша қиындықтарды тудырады. Осыған орай, күрделі өтпелі кезеңнен сәтті шығу үшін халыққа арнайы атаулы көмек көрсету қажет. Дегенмен, мұндай көмек уақытша болуы керек — тек өтпелі кезеңнің ұзақтығына. Біздің ойымызша, Ұлттық қорды осындай мақсаттарға пайдалану әбден қолайлы.

Мұрат Темірханов – Басқарма төрағасының кеңесшісі