Қазақстанда өнеркәсіптік марал өсіру қиын кезеңдерді бастан кешіруде. Экспорттық нарықтардағы бұғы мүйізінің бағасы әлі төмен. Мүйіз сатудан түскен табыстың жартысы бұғы өсіруге кететін шығынды жабады. Шетелдік көрмелерде Қазақстанның ұлттық бренді ретінде көрінетін сала туристердің арқасында ғана өмір сүріп отыр, деп хабарлайды energyprom.kz.

Маралдардың мекені биік таулы аймақтар. Оларды неғұрлым табиғи мекеніне жақын жерде асыраса, соғұрлым оның мүйізі құнды болады. Ғалымдар бұғылардың жас мүйізі нағын эликсирі екенін айтады. Қазақстанда мүйіз қанын ішеді, шомылады, одан бальзам жасайды. Мүйіздің өзін қайнатады, кептіреді, одан дәрі-дәрмек, биологиялық белсенді қоспалар дайындайды. Жануарлар үшін олардың мүйізін кесу ауыр келгенімен, онсыз да өмір сүре береді. Қазақстанда марал асырауға ең қолайлы жер – Алтай тауларының Қазақстандағы шығыс беткейі. Бұл Белуха тауының етегіндегі Катонқарағай өңірі.

Ұлттық статистика бюросының деректеріне сүйенсек, 2021 жылы Қазақстанда шаруа қожалықтарында өсірілген 8,55 мың бас марал тіркелген. Оның 94,4%-ы немесе 8 мыңнан сәл астамы Шығыс Қазақстан облысында. Облыста марал өсірумен айналысатын 18 шаруашылық бар. Олар жылына 5 тонна мүйіз шығарады (республика бойынша барлығы 5,3 тонна). «Катонқарағай бұғы паркі» ЖШС шығыстағы ең ірі шаруашылық. Оны Тамақтану академиясымен бірлесіп «Шығыс» эликсирін жасап шығарған ғалым, Республикалық марал өсірушілер палатасының төрағасы Нұрлан Тоқтаров басқарады. Марал қанынан жасалған бұл биологиялық белсенді қоспа өзінің емдік энергетикалық қасиеті үшін ғарышкер Талғат Мұсабаевтың тамақтану мәзіріне енгізілген.

Өңірдегі басқа да белгілі «Дамир», «Маралды», «Баян», «Патшалар алқабы» шаруа қожалықтары бар. Әр шаруашылықтың өзінің пантемханалары мен қонақ үйлері бар және туристер мен сауықтыру курсынан өткісі келетіндерді шақырады. Соңғы бірнеше жылда облыста марал шаруашылығының өндірістік, шикізаттық бағыттан туризмге көшу байқалуда.

Шаруалар үшін мұндай шешім марал басын аман сақтап, шаруашылықты жалғастырудың бірден-бір жолы. Шикізат кластерінің төмен тиімділігінің негізгі себептерінің бірі мүйіздің экспорттық бағасының төмендігі. Егер 2000 жылдардың басында бұғы мүйізінің бір килосы 1 мың АҚШ долларын құраса, соңғы бес жылда 200-280 АҚШ долларын ғана құрады. Сатып алушылар негізінен Оңтүстік Корея мен Қытай. Марал өсіру шаруашылығының өз шығыны да бар. Оларға тегін жайылым, үлкен қоршау, үстіңгі байыту, жемдеу, іріктеу және т.б. қажет. Бағалы субстрат — пантокринді дұрыс өңдеу үшін жабдық пен жеке шағын өндіріс қажет.

Бұл саланың шикізаттық жағының экономикасын түсінуге статистика көмектеседі. ҚР Ұлттық статистикалық бюросының мәліметінше, ҚР-да 2021 жылы бұғы мүйізін өндіруге кеткен шығын 144,1 млн теңгені құрады. Көрсеткіш бір жылда аздап (6,8%-ға) азайғанымен, түскен пайдадағы оның үлесі жоғары деңгейде қалды (55,4%).

Осы есепті кезеңде марал шаруашылықтары 260,3 млн теңгеге мүйіз сатты. Бұл 2020 жылмен салыстырғанда (253,9 млн теңге) 2,5% ғана көп. Ал жыл сайынғы инфляцияны, девальвацияны және пандемия дағдарысын ескеретін болсақ, сату өсімінің динамикасы мүлдем теріс болды деп болжауға болады. Сала мамандарының бағалауынша, марал шаруашылығының рентабельділігі 8%-10% аралығында қалып отыр. Осыған орай, Қазақстанда көп жылдар бойы марал шаруашылығы мемлекет тарапынан субсидияланып келді.

Саланың дағдарысқа ұшырағанын марал өсірушілер сонау 2018 жылы мемлекеттік қызметкерлер бөлінген субсидияны бірден төрт рет қысқартқанда – бір аналық басына 41 мыңнан 10 мың теңгеге дейін қысқартқан кезде БАҚ арқылы айта бастады. 2020 жылға дейін бұл сала Ауыл шаруашылығы министрлігі тарапынан субсидияланып, пандемияның бірінші жылында мемлекеттік қолдау мәселелері өңірлік деңгейге көшті.

Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің сайтындағы ресми деректер облыс шенеуніктерінің бұл ұлттық брендті қолдауға қалай қарағанын бағалауға мүмкіндік береді. 2020 жылы Шығыс Қазақстан облысының бюджетінен субсидия бұрынғыдай минималды – 10 мың теңге бөлінді, бөлінген субсидияның жалпы көлемі 9 млн теңге. 2021 жылы марал шаруашылығы көмекті қажет ететін салалардың тізіміне мүлдем кірмеді. Өткен жылы субсидия көлемі 30 млн теңгеге дейін ұлғайтылды.

2023 жылға мемлекеттік субсидия көлемін үш есеге, яғни 9,5 млн теңгеге дейін қысқарту туралы шешім қабылданды. Соңғы үш жылдағы барлық экономикалық дағдарысқа қарамастан, облыс билігі инфляция мен ұлттық валюта бағамының өзгеруін ескере отырып, қолдау көлемі өзгермеуі керек деп шешті. Сондықтан 2023 жылы тариф өзгеріссіз қалды – бір аналыққа 10 мың теңге. Бұл ретте ақша тек селекциялық-асылдандыру жұмыстарына жұмсалуы керек. Бұрын бұғы бағушыларын бағып-қағуға көмектескен (қоршау салуға, мал сатып алуға, т.б.) басқа қолдаулардың бәрі келмеске кетті. 

Марал шаруашылығының даму бағытына қарағанда, шаруалар мемлекеттен көмек күтпейді. Соңғы бірнеше жылда кәсіпкерлер ішкі нарыққа қайта бағдарлануды белсенді түрде бастады. Марал өсірушілерге емделуге келетін, жаңа пантогематоген ішіп, марал қанына шоиылатын туристерге сүйенеді.

Марал өсірушілер туристерді қабылдауды ғана емес, сонымен қатар оларға косметологиядан бастап мүйізді микрокластерге дейін көптеген медициналық қызметтер көрсетуді үйренеді. Ауруханалардың веб-сайттарындағы деректерге қарағанда, ерте маусымда (мүйізді кесу кезінде) 2022 жылы ең ірі марал фермаларында тұру және емдеу құны бір адамға күніне 34-46 мың теңге аралығында болады.