Ертең Ұлттық банк базалық пайыздық мөлшерлемеге қатысты кезекті шешімін жариялайды. Шарықтап кеткен инфляциямен күресу үшін Ұлттық банк біраздан бері қатаң ақша-несие саясатын тиімді ұстанып, базалық мөлшерлемені 16,75% деңгейінде сақтап келеді. Бәлкім, осы саясаттың әсері болар, өткен жылдың соңы және осы жылдың басындағы деңгейге қарағанда инфляция біраз баяулады. Десе де базалық ставка жоғары күйінде қалып отыр және оны әлде де төмендетпеген жөн болады. Неліктен? Тарқатып көрейік.
Экономикалық өсім онсыз да қалыпты
Әдетте пайыздық мөлшерлеме елдің экономикалық өсімі төмендеген кезде түсіріледі. Сөйтіп, экономиканы әрі қарайғы дамыту көзделеді. Яғни төмен пайыздық ставкамен адамдар көбірек несие алып, сауда-саттық артсын, бизнес өркендесін деген көзқарас жұмыс істейді. Сауда-саттық көлемінің артуы экономикалық белсенділікті күшейтеді, сәйкесінше ел экономикасы өсім көрсете бастайды. Бірақ қазіргі біздің экономикалық өсім деңгейі салыстырмалы түрде жаман емес. Жаман емес дейтініміз – пандемия жылы және одан кейінгі екі жылда ел экономикасы әрең ес жиғанын білеміз. 2020 жылы экономикалық өсім 2,6% төмендесе, 2021 жылы 4%-дық межеге қайта оралдық. Осы жылғы бірінші тоқсанда ел экономикасының өсімі 4,9%-ды құрады. Үкімет басшысы Әлихан Смайыловтың айтуынша, ұлттық экономика сыртқы қолайсыз жағдайларға тез бейімделді және тұрақты өсім жолына шығып үлгерді.
Ал маусымның басында Ұлттық экономика министрі Әлібек Қуантыров Қазақстан экономикасының биыл 4,5% (өткен жылдың қаңтар-мамырымен салыстырғанда) өскенін мәлімдеді. Бұл өсім алдағы уақытта да төмендей қоймайтын сияқты. Мемлекеттің макроэкономикалық көрсеткіштеріне талдау жасайтын 10 ұйымның өкілдері қатысқан сауалнама қорытындысы бойынша, 2023 және 2024 жылдары да экономикалық өсім деңгейі 4%-дан төмендемейді. Ал, әлемдік экономика, Дүниежүзілік банк болжамы бойынша, 2022 жылғы 3,1%-дан 2023 жылы 2,1%-ға дейін баяулайды. Әрине, мұндай жағдайда ел экономикасының плюске шығып жатқаны – үлкен жетістік.
Демек, экономикалық өсім онсыз да жап-жақсы, олай болса базалық мөлшерлемені қазір төмендете қоюдың қажеті шамалы. Егер Ұлттық банк ондай қадамға барар болса онда қазіргі қалыптасып келе жатқан экономикалық баланс бұзылуы ықтимал. Яғни қымбатшылыққа жол беріп алғаннан кейін, осыған дейін түзілген экономикалық өсім босқа кетеді. Сондықтан базалық ставканың төмендемеуі дәл қазір өте маңызды болып тұр.
Инфляцияны жоғары мөлшерменің арқасында түсіре алдық
Жоғарыда айтып өткеніміздей, елімізде инфляция біршама баяулады. Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша, тура бір жыл бұрын инфляция деңгейі (2022 жылдың маусымында) 14,5% болды. Содан кейін үлкен қарқынмен өсіп, жылды 20,3%-бен жапты және бұл нарықта үлкен алаңдаушылық тудырды. Биыл маусымның қорытындысында жылдық инфляция деңгейі 14,6% болып, тура бір жыл бұрынғы көрсеткішімен теңесті. Тиісінше, жыл басынан бері әжептәуір төмендеді деген сөз.
Жыл басындағы қымбат инфляция деңгейінің дәл бұлай айтарлықтай төмендеуіне жыл бойы сақталған жоғары базалық мөлшерлеме әсерін тигізгені сөзсіз. Қазір бірқатар сарапшылар базалық ставканы жоғары күйде ұстап, инфляцияны төмендеттік, енді оны (базалық мөлшерлемені) азайтатын кез келді деген сыңайдағы пікірлерін білдіруде. Бұл бір қарағанда қисынды пікір көрінеді, алайда ахуалға реалды қарайтын болсақ, базалық мөлшерлеменің әлі де жоғары деңгейде сақталғаны дұрыс болатынын аңғарамыз. Неге?
Біріншіден, инфляцияның 14% айналасында тұруы соншалықты қуанатындай көрсеткіш емес. Екі таңбалы инфляция қашан да қауіпті. Ол кез келген сәтте күрт көтеріле салуы ықтимал. Инфляция сәл де болса баяулады екен деп, қазір базалық ставканы түсіре салдық делік. Ал көп өтпей қымбатшылық қайтадан шарықтап шыға келсе ше?! Онда қайтеміз? Тым жақсы жүргізіп келе жатқан қаржылық саясатымызды бұзып, әне-міне арзаншалыққа қол жеткіземіз деген үмітіміздің күл-паршасы шықпай ма? Сондықтан қалай болған күнде де асықпаған абзал. Егер базалық мөлшерлемені тап қазіргі жоғары күйінде әлі де сақтап тұратын болсақ, инфляция әлі де иіледі. Әлі де төмендейді. Қазіргі жоғары ставкамен инфляцияны кемі 4-6%-ға дейін азайтсақ, міне үлкен жетістік сол болмақ. Бәлкім Ұлттық банк мөлшерлемені төмендету туралы сол кезде ойлана жатар.
АҚШ ФРЖ мөлшеремесі көтеріліп, Қытай экономикасы төмендеп жатыр
Жоғары базалық мөлшерлемені төмендетпеуге екінші сүйекті себеп – Қазақстан экономикасына тікелей әсер ете алатын жаһан экономикасының аса құбылмалы болып тұрғандығында. Қазіргі уақытта инфляцияның қайта бас көтеру тәуекелі артып келе жатыр. Өйткені Қытай экономикасы қайтадан баяулай бастады және Ресейдегі ахуал нашарлап кетті. Геосаяси жағдайдың да мәз болып тұрғаны шамалы. Сондықтан қазір базалық мөлшерлемені күрт төмендету нығайып келе жатқан теңгеге, тепе-тең өсім қалыптастырып келе жатқан экономикаға үлкен соққы беруі ықтимал. Бұл өз кезегінде үлкен қымбатшылыққа қайта ұшыратуы ғажап емес. Сондықтан осы жолы да Ұлттық банктің ақша-несие саясаты комитеті пайыздық мөлшерлемені жоғарғы қалпында сақтағаны жөн.
Шындап қарағанда, инфляция соншалықты төмендеді деген күннің өзінде базалық мөлшерлемені жоғары күйінде сақтай беру артық болмас. Әрине, бұл ой мөлшерлемені төмендетуді сұрап жүрген сарапшыларға ұнамайды, әйткенмен осылай ой қорытуға мәжбүрміз. Өйткені ел экономикасында жақсылық нышаны көрініс тапқан сайын сыртқы факторлардың теріс қалыптасып жатқанын аңғармау мүмкін емес. Ел ішіндегі жағдай жақсарып келе жатқан шығар, бірақ сыртқы ахуал көңіл көншітпейді. Геосаяси жағдай кез келген уақытта шығыны орасан тәуекел тудыра салады.
Оның үстіне АҚШ Федералды резерв жүйесі де шілде-тамызда базалық ставканы 25 базалық тармаққа көтеруі ықтимал болып отыр. Мұндай болжамды Investing.com жасауда. Олардың мәлімдеуінше, орталық банктің ставканы көтеру бойынша үзіліс жасауы жақын уақытта жоғарылатпайды дегенді білдірмейді. Егер ФРЖ шынымен базалық мөлшерлемені жоғарылатса, бұл біздің нарыққа да салқын әсерін тигізбек. Ал бұл орайда жоғары базалық мөлшерлеме отандық валюта нарығына мейлінше қорған бола алады.