Қазақстан мақұлданған халықаралық егемен қаржыландыру көлемінен Еуразия аймағында екінші орында. Соңғы 15 жылда 11 мемлекетке жалпы төлемнің (94,4 млрд АҚШ доллары) 15,2%-ы немесе 14,4 млрд АҚШ доллары біздің елге аударылған. Бірінші орында 24,8% үлеспен Өзбекстан. Бұл ел президент ауысқаннан кейін халықаралық инвестицияға көзқарасын өзгертті.
Бұл ақпарат биыл ақпан айының ортасында Еуразия тұрақтандыру және даму қорының (ЕТДҚ) егемен қаржыландыру деректер базасында (SFD) жарияланды. Бір ресурста қор 16 донордан – өңірде жұмыс істейтін ірі халықаралық даму институттары мен агенттіктерден қаражаттың түсуі туралы жалпылама ақпарат берген. Деректер базасында донорлық ұйымдардың веб-сайттарындағы жобалар туралы ашық дереккөздердегі ақпарат қана қамтылған. Тұсаукесер барысында SFD жасаушылар деректер базасында тек тәуелсіз қаржыландыру, яғни жеке секторға емес, үкіметтерге түсетін түсімдер туралы деректер бар екенін атап өтті. Ол халықаралық ұйымдардың (БҰҰ сияқты) және жеке қорлардың гранттары мен гуманитарлық көмегінің көлемін есепке алмайды.
«Еуразия аймағындағы қаржыландыру көлемі өте маңызды. SFD дерекқорында 15 жыл ішінде 90 млрд АҚШ долларынан астам жобалар бар. Бұл консервативті бағалау, ең төмен есептегенде, өйткені біз тек қоғамдық деректерге назар аударамыз. Біз елдер арасындағы екіжақты қаржыландыруды қамтымаймыз», — деді базалық жобаның тұсаукесері кезінде ЕТДҚ бас экономисі Евгений Винокуров.
Соңғы 15 жылда Қазақстан түрлі халықаралық даму институттарынан тұрақты түрде ақша алып отырды. Ең жоғары көлем дағдарыс кезеңдері – 2009-2010, 2015 және 2020 жылдары тіркелді. Осы жылдар ішінде шетелден келген қаржылық көмектің көлемі шамамен 9,9 млрд АҚШ долларын құрады. Транштың ең төменгі сомасы 2018 жылы байқалды, ол кезде ҚР ағымдағы жобаларға небәрі 2,6 млн АҚШ долларын алған.
«Майлы» жылдармен салыстырғанда 2022 жылы да түсімдердің көлемі аз болды: бар болғаны 10 млн АҚШ долларын құрады. Оның 90%-ы Еуропалық қайта құру және даму банкінің инвестициялық несиесі (8,9 млн АҚШ доллары) болды, қаражат Өскемен қаласының көшелерін жарықтандыруға жұмсалды. 2021 жылмен салыстырғанда (626,5 млн доллар) көрстеткіш 60 еседен астам төмендеген.
Қазақстан үшін бұл жылдардағы негізгі шетелдік донорлар Дүниежүзілік банк (6,6 млрд АҚШ доллары немесе 45,9%-ы), Азия даму банкі (4 млрд АҚШ доллары немесе 27,8%-ы), Ислам даму банкі (2,8 млрд АҚШ доллары немесе 19,5%-ы) және Еуропалық қайта құру және даму банкі (1,2 млрд АҚШ доллары немесе 8,4%-ы) болды.
Қаржыландырудың негізгі бөлігі инвестициялық және тұрақтандыру несиелері түрінде (99,4%) бөлінді. Бұл несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер туралы деректер бірен-саран жағдайларда ғана ашық болады. Несиелік қаражаттан бөлек Қазақстанға гранттар да берілді. Рас, олардың бекітілген қаржыландырудың жалпы көлеміндегі үлесі айтарлықтай аз: 0,3% немесе 46,4 млн АҚШ доллары ғана. Небәрі үш гранттық жоба болды. Оның екеуі (әрқайсысы 21,7 млн доллар) Дүниежүзілік банктің жастар корпусын дамыту бағдарламасы мен әлеуметтік нысандардың энергия тиімділігін арттыру жобасына бергені. Үшіншісі, 3 млн АҚШ долларын АДБ коронавирус пандемиясы кезінде дәрі-дәрмек сатып алуға бөлді.
Қаржыландырудың тағы бір құралы техникалық көмек бағдарламалары (0,2%) болды. Бұл ретте халықаралық ұйымдардың мамандары ақшалай емес, қандай да бір сарапшылық, кеңес беру қызметтерін көрсетеді, оның ақысын ел жоба аяқталғасын төлейді. 15 жыл ішінде Қазақстан 34,4 млн АҚШ долларына осындай көмек алды.
Халықаралық гранттар мен несиелер қандай мақсаттарға жұмсалды? Қазақстан үшін SFD аналитикасын пайдалана отырып, біз ақша құйылған секторлардың рейтингін жасадық. Бірінші орында мемлекеттік басқару және басқару секторы. 3,5 млрд АҚШ доллары немесе ҚР жалпы егемен қаржыландыруының 24,3%-ы қазақстандық шенеуніктерді қаржыны басқаруға, тәуекелдерді есептеуге және реформаларды жүзеге асыруға үйретуге жұмсалды.
Санаттағы ірі жобалардың бірі 2015–2017 жылдары жүзеге асырылды. Дүниежүзілік банк ҚР Үкіметіне «елдің шикізаттық емес экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыруға көмектесуге» қатысты реформаларды жүзеге асыру үшін 1 млрд АҚШ доллары көлемінде несие берді. Дүниежүзілік банктің 2017 жылдың соңындағы есеп деректеріне қарағанда, мақсатқа қол жеткізілді. Жобаның қаржылық құжаттарында Қазақстан бұл несиені әлі де төлеп, жылына екі рет 28,6 миллион доллар транш төлеп отырғаны көрсетіледі.
Тағы бір қызық мысал, Қазақстанға 2009 жылғы жаһандық экономикалық дағдарыстың салдарын жеңілдетуге көмектесу үшін жылына 2%-бен 500 млн АҚШ доллары шетел валютасымен несие берілді. Азия даму банкі берген ақша экономиканың негізгі салаларында дағдарысқа қарсы іс-қимыл жоспарын жасауға жұмсалды. Сол дағдарыспен күресуге көмектескені үшін еліміз бұл қарызды 2022 жылдың ортасына дейін төледі. Осы жылдар ішінде доллар бағамы қаншалықты өскенін, соған сәйкес несиенің көлемі де өскенін, осы уақыт ішінде қаншама жаңа дағдарыстар болғанын айтудың қажеті жоқ.
Инфрақұрылым (3,3 млрд АҚШ доллары) және көлік (2,7 млрд АҚШ доллары) жобалары екінші және үшінші орнында. Халықаралық банктер Қазақстанға жол салуға, нысандарға энергетикалық аудит жүргізуге, энергия үнемдейтін технологияларды енгізуге, тариф саясатын өзгертуге көмектесті. Ең көп қаржыландырылған бестікке экономикалық саясат, қаржы және банк ісін дамытуға арналған көпсекторлыжобалар мен бағдарламалар да кірді. Осы екі санат бойынша жалпы шығын 3,9 млрд АҚШ долларын құрады.
Бірақ әлеуметтік салаға басымдық берілген жоқ. Даму институттары Қазақстанға денсаулық сақтау жобаларына 84,3 млн АҚШ долларын, білім беру мен еңбек ресурстарын дайындауға 287,3 млн АҚШ долларын, қауіпсіздік, құқық және сот төрелігін дамыту секторына 36 млн АҚШ долларын бөлді. Соңғы 15 жылда егемен қаржыландыру аясында ғылыми зерттеулерге грант немесе несие бөлінген жоқ.