Freedom Finance Global компаниясы Орталық Азияның төрт елі – Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан тұрғындарының тұтынушылық сеніміне, инфляциялық және девальвациялық күтулеріне зерттеу жүргізуді жалғастыруда. Сауалнамаға алғашқы екі елден 3600 респонденттен және соңғысынан 1600 және 1200 ақпарат беруші қатысты. 

Телефонмен сауалнама жүргізу әдісімен жүргізілетін зерттеудің үшінші айы аймақтағы макроэкономикалық көріністі айтарлықтай толықтыруға мүмкіндік береді. Тамыздағы екінші толқынның нәтижелері көбіне үшінші қыркүйек толқынының нәтижелерімен расталды, соңғы жазғы айдағы көрсеткіштердің өзгеруі кездейсоқ оқиға болған жоқ. 

Сондай-ақ бір ел үшін бірегей немесе бүкіл Орталық Азия үшін ортақ болуы мүмкін белгілі бір үрдістер байқалуда. Мысалы, өңір тұрғындарының басым көпшілігі үшін ортақ проблема – ұн болып шықты. Сонымен қатар инфляция кейбір елдерде тағы да өзекті тақырыпқа айналуда. 

Қазақстан

Қыркүйекте қазақстандықтардың тұтынушылық сенім индексі 100 пунктке жетіп, баяу төмендеуін жалғастырды. Мұндай жағдай екінші ай қатарынан байқалуда. Бұл көрсеткіш қазақстандықтардың жеке материалдық жағдайы мен экономикасының өзгерістері мен болжамдары мәселелері бойынша бейтарап ұстанымын көрсетеді.

Мұнай аймақтары – ең қолайлы ма?

Индекс төмендеуінің басты факторлары соңғы жылдағы экономикалық жағдайдың өзгеруіне және ірі сатып алулар жасау үшін қолайлы жағдайларға қатысты мәселелер болды. Бұл мәселелер бойынша қосалқы индекстер тиісінше 1,8 және 1,4 пунктке төмендеді. Егер тамызда қазақстандықтардың 18,2%-ы ел экономикасы қандай да бір дәрежеде жақсарды деп есептесе, қыркүйекте ондай үлесі 16,4%-ға дейін төмендеді. Тұтастай алғанда, қазақ тілді респонденттердің орыс тілділерге қарағанда анағұрлым оптимистік болып шығу үрдісі сақталуда. Сондай-ақ, сауалнама жүргізілген адам қаншалықты үлкен болса, оның жағымды жауаптарының үлесі де соншалықты аз екені анық көрінеді. Мысалы, егер жастардың 22%-ы жауаптардың оң нұсқаларын таңдаса, оны 60 жастан асқан адамдардың 12%-ы ғана таңдаған. Ең пессимистік өңір Павлодар облысы болды, онда экономикалық жағдайда орын алған өзгерістер индексі 61,9 пунктке жетті, ал 86,6-90,1 пунктті жинаған Атырау, Жетісу және Маңғыстау облыстары көшбасшылар қатарында болды.  

Қазіргі жағдайлардың ірі сауда үшін қолайлы болуы мәселесі бойынша қазақстандықтардың 62,5%-ы теріс жауап берді, мұнымен респонденттердің 29,4% ғана келіспеді. Тамыз айында ел тұрғындары бұл сұраққа теріс жауап берген (61,4%). Бұл жағдайда тілдерді меңгеру айырмашылығы нәтижеге айтарлықтай әсер еткен жоқ, бірақ қазақстандықтардың жасы, керісінше, орташа көрсеткішке ықпалын тигізді. Жастардың 43%-ы ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайды атап өтеді, ал ең үлкен жастағы топ арасында мұндай шешімге ақпарат берушілердің 20%-ы ғана келді. Өңірлер арасында көшбасшылар қатарында жоғарыда аталған үштік: Атырау, Жетісу және Маңғыстау тұр. Тізімдегі соңғы орында Шығыс Қазақстан облысы болды, онда респонденттердің 21%-ы ғана ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайларды атап өтті. 

Жоғарыда аталған екі қосалқы индекстің төмендеуіне қарамастан, құлдырау жеке материалдық жағдайдың өзгеруін күтудің өсуімен біршама өтелді. 49,4% қазақстандық бір жыл ішінде материалдық жағдайының жақсаруын күтеді (47,7% – тамызда). Қазақ тіліндегі сауалнамаға қатысқандар әлдеқайда оптимист болып шықты: 62% жақсаруды күтуде, ал орыс тілді респонденттердің 46% ғана осындай пікірде болды. Бұл жерде де респонденттер жасының артуымен бірге нәтижелердің нашарлауы да байқалады. Көшбасшы Шымкент қаласы болды, онда адамдардың 60%-ы жеке материалдық жағдайының жақсаруын күтеді, ал соңғы орынға Шығыс Қазақстан облысы табан тіреді, бұл көрсеткіш 34%-ға ғана жетті.

Инфляциялық күтулер күрт көтерілді

Қазақстандықтардың инфляциялық болжамы тамыз айында өткен материалда күтілгендей қыркүйекте күрт өсті. Бағаның өсуін күтетіндердің үлесі бір ай ішінде 20,7-ден 26%-ға дейін, ал 12 ай ішінде 21,9-дан 26,3%-ға дейін өсті. Бұл көрсеткіштер бақылаудың көптеген айларындағы ең жоғары көрсеткіштер болып шықты. Алдағы бір айға күтілетін жағдайда көрсеткіш 2022 жылғы желтоқсаннан бастап ең жоғары, ал бір жылға күтілетін жағдайда – 2022 жылғы қарашадан бастап ең жоғары болып табылады. Қыркүйекте ҚР Ұлттық банкінің зерттеуі, керісінше, инфляциялық күтулердің төмендегенін көрсетті. 

Нақты инфляцияны бағалау әртүрлі бағытта болды: соңғы айда бағаның өсуіне қатысты пікір артса, бір жылдық көрсеткішпен салыстырғанда аздап төмендеді. Қазақстандықтардың 53,9%-ы (тамызда – 48,6%) қыркүйекте бағаның үдемелі түрде көтерілгенін байқады. Бірақ бір жылдың көкжиегінде ондай адамдардың үлесі 63,1%-дан 62,6%-ға дейін төмендеді. Инфляциялық күтулерге қыркүйекте доллар бағамының 4,4% өсуі әсер еткен болуы мүмкін. Оның үстіне бағамның өсуі бойынша күтулер де өсті: Қазақстандықтардың 56,4%-ы доллардың теңгеге шаққандағы бағасы бір жылдан кейін (тамызда – 54,7%), ал 38,5% –  (тамызда – 34%) бір айдан кейін өседі деп күтуде. Бұл көрсеткіштер зерттеудің барлық уақытында рекорд жасады.

Нан, ұн және ет бағасы халықты қатты алаңдатады

Қазақстандықтарды жекелеген тауарлары мен қызметтері арасында нан және нан-тоқаш өнімдері, ұн, ет және құс, сүт және сүт өнімдері бағасының өсуі ең көп алаңдатады. Осы санаттардың барлығы бойынша 32,5-тен 35,2%-ға дейінгі респондент қыркүйекте бағаның қатты өсуін байқаған. Қазақстандықтарды нан мен нан-тоқаш өнімдеріне бағаның өсуі жиі алаңдата бастады, бір айда олардың үлесі 27,8%-дан 35,2%-ға дейін көтерілді. Екінші ай қатарынан бензиннің қымбаттауына алаңдаушылардың үлесі (10,6%-ға дейін), сондай-ақ ТКШ қызметінің құнына алаңдайтындардың үлесі 12,8%-дан 11,8%-ға дейін төмендеуін жалғастыруда. Елдің тұрғындары әлеуметтік маңыздылығына және жазда бағаның өсуіне қарамастан соңғы екі атауға бағаның өсуіне алаңдайды. 

Өзбекстан

Өзбекстандықтардың тұтынушылық сенім индексі қыркүйекте өсуін жалғастырып, 139,1 пунктке жетті, осылайша халық арасындағы жағымды пікір өсімінің жалғасуын көрсетті. Ірі сатып алу үшін қолайлы жағдайлардан басқа барлық қосалқы индекстер-компоненттердің өсуін көрсетті - бұл көрсеткіш 89,8 пункттен 88 пунктке дейін төмендеді. 

Тұрғындардың жеке жағдайы жақсаруда

Ең көп өсімді жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерді бағалау бойынша көруге болады, ол бірден 4,4 пунктке өсті. Егер тамыз айында осы компоненттің жақсарғанын байқағандардың үлесі 54,7% болса, қыркүйек айында бұл көрсеткіш 57,5%-ға дейін өсті. Қазақстандағыдай, орыс тілді респонденттер де көбінесе пессимистік нәтижелер көрсетті. Алайда Қазақстанда орыс тілді респонденттердің үлесі ұлттық тілде сөйлеушілердің толығымен дерлік басым басқа елдерге қарағанда бірнеше есе жоғары екенін, сондықтан бұл фактор талдауда іс жүзінде рөл атқармайтынын түсіну қажет. 

Жастар да анағұрлым оптимист болып шықты: жауап берушілердің 66%-ы жеке материалдық жағдайының жақсарғанын көрсетеді, ал аға буын арасында олардың 47%-ы ғана сондай пікірде болды. Бұл факторды респонденттердің 65%-ы атап өткен Әндіжан және Бұхар облыстарында материалдық жағдайды бағалау күшті өсті. Адамдар жақсаруды ең аз көретін өңір Сырдария облысы болды, ондай ақпарат беруші үлесі 47%-ға жетті. Тағы бір айта кетерлік жайт, сауалнама нәтижелері халықтың табыс деңгейімен өте жақсы байланысты. Ең бай адамдардың ішінде 81%-ы соңғы жылдағы жеке материалдық жағдайының жақсарғанын атап өтсе, кедейлердің ішінде 25%-ы ғана осы көрсеткішті белгіледі.

Сондай-ақ екі қосалқы индекс: 12 ай ішінде елдегі жеке материалдық жағдай мен экономикалық ахуал бойынша күтулер 2,4 пунктке өсті. Егер жоғарыда атап өтілгендей, респонденттердің 57,5%-дан астамы материалдық жағдайдың нақты жақсарғанын көрсетсе, көбі болашаққа оптимизммен қарайды. Өзбекстандықтардың 70,9%-ы материалдық әл-ауқаттың жақсаруын күтіп отыр, бұл тамыз айындағы нәтижеден 70% жоғары. 

Сұралғандардың жас айырмашылығы өз рөлін жалғастыруда. Алайда жастар мен аға буын арасындағы нәтижелердегі айырмашылық жеке материалдық жағдайының нақты өзгеруін бағалаумен салыстырғанда әлдеқайда аз. Жастардың 78% жақсаруды күтуде, ал жасы егде адамдар ішінде осылай жауап бергендер саны 62% болды. 

Өңірлік бөліністе өңірлер арасындағы нәтижелердің айырмашылығы да айтарлықтай төмендеді. Ферғана және Әндіжан облыстары көшбасшы болды, онда адамдардың 76%-ы жыл бойы материалдық жағдайының жақсаруын күтуде. Ең төменгі нәтижені Қарақалпақстан Республикасының респонденттері көрсетті, онда оптимистердің үлесі 65%-ға жетті.  

Экономика перспективаларын бағалауда пессимизмнің аздығы 

Бір жылдан кейінгі экономикалық ахуалды күтуге келетін болсақ, қыркүйекте оң жауаптардың үлесі шамалы – 66,6%-дан 67%-ға дейін өзгерді. Алайда жағымсыз жауаптар пайызы айтарлықтай – 7,5% -дан 6,2% -ға дейін төмендеді. Жасы бойынша жауаптардың кері байланысы қызық, яғни адам неғұрлым үлкен болса, экономикалық жағдай бойынша оң болжам береді. Жастар арасында олардың үлесі 65%, ал аға буын арасында 70%-ға тең. Тізімде бірінші орында Ферғана облысы тұр, онда 73% адам ел экономикасының жақсаруын күтеді. Соңғы орынды Ташкент иеленді, онда осындай пікірі бар адамдардың үлесі 61%-ға тең. Жеке табыс бойынша жауаптардың айырмашылығы да тым жоғары болмағанын атап өткен жөн. Ең бай респонденттер арасында оптимистер 76%, ал кедейлер арасында 63%-ға тең. 

Инфляция күшейіп келеді

Өзбекстандықтардың инфляцияны бағалаулары қыркүйек айында күрт өсті. Егер тамызда респонденттердің 25,4%-ы бағаның өте күшті өсуін атап өтсе, қыркүйекте мұндай үлес 40,1%-ға дейін өсті. Айлық инфляция 1,24%-ға жетті, бұл биыл ең жоғары көрсеткіші, ал жылдық инфляция 9,2%-ға дейін жылдамдады. Freedom Finance Global жүргізген сауалнама көрсеткендей, өзбекстандықтар ұн бағасының күрт қымбаттағанын байқаған. Мұндай көрсеткіштер 59,4% болды, бұл барлық тауарлар мен қызметтер арасында ең жоғары нәтиже. Ресми статистика Қазақстаннан жеткізуді тоқтата тұру аясында ұн құнының бір айда 15,7%-ға артқанын көрсетіп отыр. Сондай-ақ жұмыртқа (+ 7,8% а/а) және бірқатар көкөністер мен жемістердің бағасы айтарлықтай өсті. Бұл тауарлар неғұрлым қымбаттаған тауарлар сауалнамасында тиісінше 6 және 7-орындарды иеленді.

Инфляцияны ең қатты сезінетін Ташкент облысы болып отыр, онда адамдардың 49,7% бір айда бағаның өте қатты өскенін атап өтеді. Сондай-ақ соңғы жылдағы бағаның өсуі бойынша халықтың бағасы ұлғайды. Енді респонденттердің жартысынан көбі (50,6%) олардың жылдам өсуін байқады. Тамыз айында мұндай адамдардың үлесі 42,7%-ға ғана жеткен. 

Бұл ретте инфляциялық күтулер іс жүзінде өзгерген жоқ. Яғни, бағаның іс жүзінде өсуі және инфляцияның неғұрлым жоғары бағалануы күтулерге айтарлықтай әсер еткен жоқ. Ел тұрғындарының 18,7%-ы ғана бір ай ішінде бағаның өте күшті өсуін күтеді, алайда тамыз айында бұл көрсеткіш 17,2%-ға жетеді. Бұл ретте бағаның төмендеуін күтетіндердің үлесі де 6,2%-дан 7,8%-ға дейін өсті. Алдағы 12 айда бағаның жылдам өсуі күтілуде, пессимистердің үлесі тамыздағы 29,2%-дан 27,7%-ға дейін төмендеді. Мұндай адамдардың басым бөлігі Жизақ облысында болды- 35,6%. Науаи облысында бағаның өсуі күтілуінің күрт төмендеуін атап өтейік – 40,4%-дан 26,8%-ға дейін. 

Девальвациялық күтулер тұрақты жоғары

Қыркүйек айында өзбекстандықтардың девальвациялық болжамы аздап өсті. Естеріңізге сала кетейік, тамыз айында доллар бағамының 4%-ға күрт өсуі жағдайында жауап беруге қиналғандардың үлесі артқандықтан ол күрт төмендеді. Қыркүйекте бағам шамалы – 0,6%-ға ғана өсті, бірақ жауап беруге қиналғандардың үлесі бір жылға көкжиекпен 23,4%-дан 24,6%-ға дейін және бір айға 25,8%-дан 29%-ға дейін көтерілді. Сомның әлсіреуін күтетіндердің үлесі де артты. Халықтың әлсіреудің жыл бойы күтетіндердің үлесі – 63,3%, ал бір ай ішінде әлсіреуін күтетіндер 49,1% болды.

Қырғызстан

Қырғызстанда қыркүйекте тұтынушылық сенім индексі 127,8 пунктке жетіп, тамыз айымен салыстырғанда 2,5 пунктке артты. Қырғызстандағы барлық бес қосалқы индекс өсімді көрсетті, бірақ ең көп өсімді көрсеткен ірі сатып алулар жасау үшін қолайлы жағдайларды бағалау болды. Тамыздағы CCI (тұтынушылық сенімділік индексі) индексінің төмендеуі толығымен ойналды және қыркүйектегі көрсеткіш 127,4 пунктке жетіп, шілдеден сәл жоғары болды.

Ірі сатып алулар жағдайы айтарлықтай жақсарды

Қырғызстандықтардың 38% ірі сатып алулар үшін қазір қолайлы уақыт дейді, ал тамыз айында бұл көрсеткіш 33,8% болды. Қыркүйекте қарама-қарсы жауап бергендердің үлесі 44,7%-дан 43,9%-ға дейін төмендеді. Орталық Азияның барлық аймағындағы сияқты, орыс тілді тұрғындар да пессимист болып шықты, дегенмен олардың Қырғызстандағы үлесі де аз –16,6%, сондықтан бұл фактор елеулі рөл атқармайды. 

Сұралғандардың жасының артуымен бірге үлкен пессимизмді атап өту керек, бұл да бүкіл өңір үшін ортақ үрдіс. Жастар арасында қатысушылардың 43%-ы ірі сатып алулар үшін жағдай қолайлы деп есептесе, аға буын арасында бұл көрсеткіш 30% ғана болды. Қырғызстан жағдайында ауыл мен қала халқының арасындағы айырмашылық анағұрлым айқын көрінетініне назар аудару қажет. Жалпы ауыл тұрғындары бірқатар мәселелер бойынша әлдеқайда оптимист болып шықты. Өзбекстанда бұл көрсеткіш 4,5 пунктке, Қазақстанда – 3,7 пунктке, Тәжікстанда – 4,7 пунктке тең болғанымен, қала тұрғындары мен ауыл тұрғындары арасындағы CCI композиттік индексіндегі айырмашылық 10,8 пунктке тең . 

Сауалнаманың көш басында Нарын облысы тұр: Тұрғындардың 48%-ы оң жауап берді, ал соңғы орында тұрған Бішкекте мұнымен халықтың 28%-ы ғана келісті. Адамдардың табысы да ерекше тосынсыйсыз күтілетін үлесті көрсетті: ең бай тұрғындардың 58%-ы ірі сатып алуларға қолайлы жағдай бар екенін көрсетті, ең кедейлердің арасында бұл көрсеткіш 19%-ға жетті. 

Экономикалық ахуалды бағалау айтарлықтай оң өзгерісті көрсетті, оның индексі тамызға қатысты 3,3 пунктке өсті. Қырғызстандықтардың 54,4%-ы ел экономикасы қандай да бір ретте жақсарды деп есептейді, алайда тамыз айында ондайлардың саны 53,9% болған. Пессимистердің үлесі 19,4%-дан 18,2%-ға дейін айтарлықтай төмендеді.

Егер жас бөлінісінде сауалнама жоғарыда аталған корреляцияны анықтамаса, ауыл халқы экономикадағы өзгерістерді анағұрлым жақсы бағалайды. Ауыл тұрғындарының 57%-ы қала тұрғындарының 49%-ына қарсы жауап берді. Бірінші орында Баткен облысынан айтарлықтай басып озбаған Нарын облысы тұр. Нарын облысында тұрғындардың 70% оң жауап берді, ал соңғы орын алған Шу облысында оң жауаптардың үлесі 40%-ға ғана жетті. 

Инфляциялық бағалар төмен, ал күтулер жоғары

Қырғызстандықтардың инфляциялық бағалары шілде мен тамыздың көрсеткіштеріне қатысты айтарлықтай төмендеді. Егер тамыз айында тұрғындардың 39,1%-ы соңғы айда баға айтарлықтай өсті деп есептесе, енді ондай көрсеткіштер 36,9%-ға жетті. Соңғы жылдағы бағаның күшті өсуімен ұқсас оқиға: қыркүйекте 60,6% адамдар бағаның бұрынғыға қарағанда неғұрлым жылдам өсуін сезінді (тамызда олардың 62,7% болды). Инфляциялық күтулер, керісінше, біршама өсті және мұны екінші ай қатарынан жалғастыруда. Бір ай ішінде бағаның қатты өсуін тұрғындардың 11,6% күтеді (тамыздағы 10,3% қарсы), ал бір жылдың көкжиегінде мұндай адамдардың үлесі қыркүйекте 12,9-дан 14,7%-ға дейін өсті. Ресми түрде инфляция қыркүйекте жылдық көрсетуде 9,5%-дан 9,6%-ға дейін өсті. 

Қырғызстандықтарды да қазақстандықтар мен өзбекстандықтар сияқты ұн бағасының өсуі қатты алаңдатады. Респонденттердің 72,8% ұнның құны қатты артқанын атап өтті. Сондай-ақ өсімдік майы (49,7%), көкөніс пен жеміс-жидек (40,9%), тұз бен қант (39,2%) ең қымбат өнімдер қатарында. Ресми статистика ұнның қымбаттағанын растамаса да, БАҚ-та бұл туралы бірнеше хабарды көруге болады. Қазақстаннан импорттық ұн бағасының күрт артқаны байқалады, бірақ статистикаға сәйкес, орташа баға жоғары сұрыпты өнімнің килограмына шамамен 63 сом деңгейінде қалып отыр. 

Күтпеген жерден девальвациялық күтулер өсуде

Қырғыз сомы қыркүйек айында 0,5%-ға әлсірегенін көрсетті, бірақ бұл елдегі девальвациялық көңіл-күйдің айтарлықтай артуына кедергі келтірмеді. Егер тамыз айында 28,8% тұрғындар сомның бір жылдан кейін әлсіреуін күтсе, қыркүйек айында бұл көрсеткіш 31,2% жинаған. Сондай-ақ доллардың өсуі мәселесінде бір айдан кейін осындай пікірге ие адамдардың үлесінің артуы 17,6-дан 21,3%-ға дейін анағұрлым айқын байқалды. Дәл осы Нарын облысында экономиканың жай-күйі бойынша ең оң бағалауларға және ірі сатып алулар жасау үшін қолайлы жағдайларға қарамастан, бір жылдан кейін соманың әлсіреуін күтетіндердің ең көп үлесі байқалады. 

Тәжікстан

Қыркүйекте Тәжікстандағы тұтынушылық сенім индексі 143,2 пунктке жетті, бұл қарастырылып отырған Орталық Азиядағы төрт елдің ішіндегі ең жоғары сән. Бір айда индекс 2,4 пунктке өсті, ал 5 қосалқы индекстің барлығы өсімді көрсетті. Жыл ішіндегі жеке материалдық жағдайдың өзгеруіне қатысты екі компонент: «Болжам» және «Бағалау» артты. 

Жеке материалдық жағдайы жақсаруда

Тәжікстан тұрғындарының жеке материалдық жағдайын өзгерту мәселесіндегі күтулері бір жылдан кейін айтарлықтай жақсарды. Егер тамыз айында тұрғындардың 71,2%-ы оң жауап берсе, қыркүйек айында олардың үлесі 75,7%-ға дейін өсті. Аймақтағы басқа елдерге қарағанда Тәжікстандағы аға буын пессимист болмады. Ең көне жауаптар санатындағы оң жауаптар үлесі 73,1%-ға жетті, бұл сондай-ақ 30 жастағы 44 жастағы топтың үлесімен бірдей. Дегенмен ең жас адамдар бұл жерде де барынша оптимизм танытты: Жастардың 79,6%-ы жыл бойы жеке материалдық жағдайының жақсаруын күтуде. 

Өңірлер арасында көш басында Таулы-Бадахшан автономиялық облысы мен Согдия облысы өзара айырмашылықпен бөліседі, олар 84,2 және 83,8% жағымды жауаптар жинады. Қалған үш өңір артта қалды, бірақ айтарлықтай емес, 69,4-73,9% жинады. Кірістердегі айырмашылық Орталық Азияның басқа елдеріндегі сияқты күтілетін нәтижелерді көрсетті. 

Жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерді бағалау соңғы жыл ішінде де айтарлықтай өсті, бірақ болжамдарға қарағанда сәл ғана төмен дәрежеде. Қыркүйекте жағдайы жақсарғандардың үлесі тамыз айында 55,7%-ға қарағанда 58,1% болды. Бұл жолы аға буын жастардан анағұрлым артта қалды: 67,2-ге қарсы оң жауаптардың 48,7%-ы. Өңірлер арасында 65,6%-дық нәтижемен Таулы-Бадахшан автономиялық облысы бірінші орында, ал Душанбе тағы да көш соңында тұр, алайда жағымды жауаптардың үлесі 50%-дан асып, 53,8%-ға жетті. 

Сондай-ақ Тәжікстандағы экономикалық ахуалдағы өзгерістердің өсіп келе жатқанын атап өтейік. Аталған қосалқы индекс қыркүйекте 2,6 пунктке өсті және бақылаудың барлық үш айындағы ең жоғары мәнде тұр. Соңғы жылы экономиканың жақсарғанын санайтындардың үлесі тамыз айында 72%-дан қыркүйек айында 74,8%-ға дейін өсті. Үздік нәтижені жастар 81,2% көрсетті, бірақ аға буын республика бойынша орташа 74,8% жинап, онша артта қалған жоқ. Ең жағымды өңір Хатлон облысы болды, онда 77,7% адам жауаптардың оң нұсқаларын таңдады, ал Таулы Бадахшан автономиялық облысы, керісінше, 68,6% нәтижемен аутсайдерлерге түсті. 

Инфляция өзекті тақырыпқа айналуда 

Тәжікстан халқының инфляциялық бағасы қыркүйек айында күрт өсіп, кем дегенде екінші ай қатарынан өсіп келеді. Егер тамыз айында тұрғындардың 15,5%-ы келесі айда бағаның қатты өсуін күтсе, қыркүйек айында мұндай адамдардың үлесі 20,8%-ға дейін өсті. Жыл ішінде бағаның күшті өсуін күту шамалы артты – 19,3,2%-дан 21,2%-ға дейін. Нақты инфляцияны бағалау айтарлықтай өсті. Қыркүйекте халықтың 52,3% соңғы айда бағаның күшті өсуін сезінді, алайда тамыз айында мұндай адамдардың үлесі 34,9% болды. Өткен 12 айдағы өсімді бағалаумен де ұқсас жағдай. Тамызда ел тұрғындарының 37,4%-ы бағаның бұрынғыға қарағанда жылдам өсуін атап өтті, бірақ қыркүйекте олардың 50,3%-ы жиналды. 

Қыркүйек айындағы инфляция бойынша деректер әлі жоқ, бірақ өткен материалда халықтың инфляциялық бағаларының күрт өсуі мәселесі де көтерілді. Мәселен, тамыз айында жылдық инфляция 4,2%-ға дейін өсті (шілдеде 2,3%-дан). Сірә, қыркүйекте бағаның өсуі жалғасты. Тағы да мұнда ұн бөлініп, оның бағасының өсуі Тәжікстан тұрғындарының көңіл-күйіне әсер етті. Халықтың 73%-ы аталған өнімге бағаның өсуі барлық негізгі тауарлар мен қызметтердің ішінде анағұрлым айқын болып шыққанын атап өтті. Сондай-ақ өсімдік майының үлесі едәуір өсті. Мұны респонденттердің 51,4% атап өтті, алайда тамызда 35% болды. 

Тұрақты бағам – әлсіреудің төмен болжамы

Тәжікстандағы девальвациялық күтулер Орталық Азияның басқа елдеріне қарағанда әлдеқайда тұрақты және оң. Доллардың сомониге қатысты бағамы соңғы жеті айда іс жүзінде өзгермегенін ескерсек, бұл ғажап емес. Бір ай ішінде ұлттық валютаның әлсіреуін күтетіндердің үлесі 20,6-дан 20,8%-ға дейін аздап өсті, ал бір жыл көкжиегінде ел халқының 26,4%-ы әлсіреуді күтеді (тамызда 29,6%).

Қыркүйектегі зерттеу қорытындылары

Қыркүйек айында Қазақстаннан басқа Орталық Азияның барлық елдері тұтынушылық сенімнің жақсарғанын көрсетті. Қырғызстан тамыз айында бірінші шілде айындағы көрсеткіштен бірнеше тармаққа асып, қайта құлдырай түсті. Тәжікстан барлық елдер арасында CCI индексінің жаңа рекордын жаңартып, оптимизмді көрсетуді жалғастыруда. Өзбекстан сондай-ақ оңтүстік көршісінен қалыспауға тырысып, тұтынушылық сенімнің артқанын көрсетіп келеді. Ал Қазақстан бұл топтан біршама шығып кетті, бірақ бұл жерде төмендеу шамалы болды – 0,3 пунктке ғана, бұл статистикалық қателік аясында қалыпты жайт. 

Өзбекстан мен Тәжікстандағы индекстің өсуі бірінші кезекте жеке материалдық жағдай мәселесіндегі жағымдылықтың өсуімен байланысты. Бұл елдердің тұрғындары өз жағдайының жақсарғанын атап өтіп, алдағы 12 ай ішінде оның жақсаруын күтуде. Сондай-ақ халық өз елдері экономикасының ағымдағы жай-күйі мен перспективаларын оң бағалайды. Бірақ ірі сатып алулар жасау үшін қолайлы жағдай барлық төрт елде жағымсыз аймақта қалып отыр. Дегенмен Қырғызстан бұл мәселеде нақты көшбасшылыққа шықты. Бір айдың ішінде қазір ірі сатып алулар жасай алады деп санайтын ел тұрғындары едәуір көп болды. Бұл ретте көршілерде тек Тәжікстанда ғана бұл мәселеде жағымдылықтың өсуі байқалады, ал өсу дәрежесі – шамалы. Қазақстан мен Өзбекстанда, керісінше, ірі сатып алулар үшін қолайлылықтың төмендеуі байқалады. 

Тәжікстан, Қазақстан және Қырғызстанда инфляциялық күтулер аздап артқанын атап өту өте қызық. Қазақстанда, Қырғызстан мен Тәжікстанға қарағанда, доллар бағамының өсуі мен теңгенің әлсіреуі жағдайында өсу айтарлықтай жоғары. Сондай-ақ Тәжікстанда инфляциялық бағалаудың күрт өсуін атап өтейік, онда инфляция тамыз айында айтарлықтай жеделдеді. Деректердің жоқтығынан қыркүйекте инфляцияның қандай болғаны әлі белгісіз, бірақ баға қыркүйекте де өсті деп болжауға болады. Инфляцияны бағалаудағы жағдай Өзбекстанда және ішінара Қазақстанда да байқалады. Қазақстаннан экспортты шектеу аясында Өзбекстан, Тәжікстан және Қырғызстанда бағалары күрт көтерілген ұн бүкіл өңір үшін ең өзекті және өткір тақырып болды. 10 респонденттің 7-сі аталған өнім бағасының күшті қымбаттағанын байқады, ал Қазақстанда бұл көрсеткіш біршама төмен. 

Ұлттық валютаның әлсіреуі жөніндегі болжам Қазақстанда, Қырғызстанда және Өзбекстанда азырақ дәрежеде өсті. Тәжікстанда доллардың сомониге тұрақты бағамы аясында бәрі өзгеріссіз тұр. Қазақстанда доллардың өсуі бойынша болжамдар зерттеу кезінде көп айлық рекордтарға жетті. Өзбекстан мен Қырғызстанда девальвациялық күтулер қыркүйекте салыстырмалы түрде тұрақты бағамға қарамастан өсуде. Айта кетейік, Өзбекстанда өсім көрсеткіші аз болса да, халықтың басым көпшілігі жыл бойы өзбек сомының әлсіреуін күтіп отыр.

Қыркүйек айындағы зерттеудің үшінші толқыны Орталық Азияның төрт елі тұрғындарының тұтынушылық сенімін көбінесе екінші тамыз толқынының нәтижелерін растады. Кейбір елдерде белгілі бір үдерістердің орын алуы туралы байыпты қорытынды жасауға болады, олар іргелі ерекшеліктермен, ресми статистикамен, БАҚ-тағы хабарламалармен және ұлттық валюталардың баға белгілеу қозғалысымен түсіндіріледі. Сондай-ақ жалпы өңірде бір ғана тауардың кейбір экономикалық байланысы байқалады. Егер өткен жолы күріш белгіленсе, онда бұл жолы ондай тауар ұн болып шықты. Мұндай анық және толық көрініс Орталық Азия өңірінің барлық негізгі экономикалық агенттеріне пайдалы болуы мүмкін.

Автор: Данияр Оразбаев, Freedom Finance Global сарапшысы