Freedom Finance Global Орталық Азия елдері: Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан тұрғындарының тұтынушылық сенімін, инфляциялық және девальвациялық күтулерін төртінші ай зерттеп келеді. Бұл зерттеулер көрсеткіштер динамикасын ескеретіндіктен барынша толық макроэкономикалық көрініс береді. 

Қазан айында барлық зерттелетін елдер жазғы көрсеткіштермен салыстырғанда тұтынушылық сенімділіктің айтарлықтай өскенін көрсетті. Түрлі мәселелер бойынша тұрақты өңірлік көшбасшылар мен аутсайдерлер ажыратылуда. Оның үстіне ресми инфляцияның төмендеуімен бірге тұтыну тауарлары мен қызметтері бағасының өсуі бойынша халықтың бағалары мен күтулері синхронды түрде жақсарды. Дегенмен девальвациялық күтулер белгілі бір ішкі факторларға көп ұшырайды және тұрғындар бұл мәселеде бір пікірде болмады.

Еске салсақ, Қазақстан мен Өзбекстанда сарапшылар халық санына шамалас ай сайын 3600 сауалнама, Қырғызстанда 1600 және Тәжікстанда 1200 сауалнама жинайды. Зерттеулер әлемнің көптеген елдерінде тұтынушылық сенімділік индекстерін алу үшін пайдаланылатын және United Research Technologies Group зерттеу компаниясы жергілікті міндеттерге бейімделген әдіснамаға негізделеді. Деректерді жинау әдісі – телефон арқылы сауалнама жүргізу. Сауалнама жергілікті форматта, яғни респонденттердің ана тілінде жүргізіледі.

Қазақстан

Қазақстандықтардың тұтынушылық сенім индексі (CCI) қазан айында 103,3 пунктті құрап, үш айда алғаш рет өсім көрсетті. Бұдан басқа, бұл көрсеткіш соңғы жылдағы ең жоғары және 14 айлық зерттеу тарихындағы екінші ең жоғары көрсеткіш болып шықты. Осыдан тура бір жыл бұрын CCI индексі 106 пунктке жеткен болатын. Өсудің негізгі факторы жалпы экономикалық жағдайға байланысты қосалқы индекстер болды. Күтулердің қосалқы индексі 4,3 пунктке, ал Қазақстан экономикасының өзгерістерін бағалау 4,1 пунктке өсті. Айта кетейік, индекстің барлық бес компоненті өсті. 

Қазақстан экономикасы бойынша оптимизмнің өсуі 

Қазақстандықтардың 56,2% 12 айдан кейін ел экономикасы жақсарады деп есептейді. Қыркүйек айында мұндай қазақстандықтардың үлесі 49,4% құрады. Қазақстан осы зерттеуде респонденттер ұлттық тілге қарағанда орыс тілінде жиі жауап берген жалғыз ел екенін ескерсек, тілдің рөлі нәтижелерде үлкен рөл атқарады. 

Қазақ тілді тұрғындар арасында оң үрдіс сақталып отыр: олардың 62%-ы экономиканы жақсарту күтіп тұр деп жауап берсе, орыс тілділер арасында сондай пікірдегі адамдар саны 54% құрады. Тілдік топтар арасындағы айырмашылық қыркүйекпен салыстырғанда едәуір қысқарды. Ол кезде ол қазан айындағы 8 к.п. қарсы 16 к.п. болды. Сондай-ақ, респондент жасы үлкен болған сайын, оң жауаптардың үлесі соғұрлым төмен болды: егер жастардың 62%-ы жауаптардың оң нұсқаларын таңдаса, 60 жастан асқан адамдардың 50%-ы сондай пікірде болды. 

Өңірлік бөліністе Қызылорда облысы ең оптимистік болып шықты, онда респонденттердің 64%--ы бір жылдан кейін экономикалық жағдайлардың жақсаруын күтуде. Рейтингтің аутсайдері Қарағанды облысы болды, онда оң жауаптар үлесі 45%-ды құрады. Қыркүйек айында көшбасшы Шымкент қаласы, ал ең нашар өңір – Шығыс Қазақстан облысы болды.  

Экономикалық жағдайдың нақты өзгерістерін бағалау мәселесінде қазақстандықтардың 18%-ы экономика соңғы жылы жақсарды деп есептеді. Бұл қыркүйектегі көрсеткіштен 16,4% жоғары. Дегенмен қазан айында жағымсыз жауаптардың үлесі 48,1%-дан 44,7%-ға дейін айтарлықтай төмендеді. Бұл жерде қазақ тілді респонденттердің көбі оптимист болып шықты: Олардың 27%-ы ел экономикасы соңғы жылы жақсарғанын көрсетті деп есептейді. Осымен орыс тілді тұрғындардың 15% келісті. 

Сондай-ақ, жастар орта жастағы ел тұрғындарына қатысты жағымдырақ ой білдірді. Жастардың 21% оң жауап берді, ал аға буын арасында осылай жауап бергендер саны 14% құрады. Аймақтық бөліністе ең жақсы нәтиже Ұлытау облысында байқалады, мұнда тұрғындардың 28%-ы экономикадағы оң өзгерістерді атап өтеді. Өңірлер рейтингін көрші Қарағанды облысы жабады, онда тұрғындардың 8,9% жауаптардың оң нұсқаларын таңдады. 

Жеке материалдық жағдайға байланысты қосалқы индекстер жақсы өсім көрсетті. Нақты бағалаудың қосалқы индексі 3,4 пунктке, ал болжам мен күтулердің қосалқы индексі 2,9 пунктке өсті. Сауалнамаға қатысқандардың ішінде қазақстандықтардың 33,5% өздерінің материалдық жағдайы соңғы жылы жақсарды деп есептейді. Қыркүйекте сондай пікір көрсеткен адамдар 31,7% құрады. Сондай-ақ, алдағы 12 ай ішінде материалдық жағдайының жақсаруын күтетіндердің үлесі аздап өсті. Қыркүйек айында олардың үлесі 49,4%, ал қазан айында 50,8% құрады. Осы екі мәселеде Маңғыстау облысы өзін жақсы көрсетті. Онда 36%-ы іс жүзінде жақсарғанын көрсетсе, 63%-ы жеке материалдық жағдайының жақсаруын күтеді. Рейтингте, сондай-ақ екі мәселе бойынша да соңғы болып Солтүстік Қазақстан облысы ұқсас көрсеткіштерге ие болды: бағалау бойынша 21% және күтулер бойынша 34%.

Инфляциялық бағалар мен күтулер төмендеді

Қазақстандықтардың инфляциялық болжамдары қыркүйекте күрт өскен соң аздап төмендеді. Бағаның өсуін күтетіндердің үлесі бір ай ішінде 26%-дан 24,6%-ға дейін, ал 12 ай ішінде 26,3%-дан 24,4%-ға дейін төмендеді. Бұл көрсеткіштер қаңтар-тамызда 8 ай бойы байқағанымыздан әлі де жоғары. Айта кету керек, ҚР Ұлттық банкінің зерттеуі халықтың инфляциялық күтулерінің күрт өсуін көрсетті. Осы зерттеудің деректеріне сәйкес бағаның күшті өсуін күтетіндердің үлесі жыл ішінде 23%-дан 32%-ға дейін, ал бір ай ішінде 15%-дан 22%-ға дейін өсті. Ұлттық банктің зерттеуінде біраз уақыт кідірісі бар ма және қарашаның соңында инфляциялық күтулер төмендей ме, жоқ па, соны білу қызықты болады, өйткені реттеушінің қыркүйектегі зерттеуіндегі төмендеу Freedom Finance Global зерттеуінің тамыздағы төмендеуімен сәйкес келді. 

Қазақстандықтардың инфляцияны бағалаулары да төмендеді. 48,8% тұрғын (қыркүйекте 53,9%) қазан айының ішінде бағаның күшті өсуін байқады. Бірақ бір жылдың көкжиегінде бағаның айтарлықтай өсуін байқағандардың үлесі бесінші ай қатарынан 62,6%-дан 60,2%-ға дейін төмендеуде. Естеріңізге сала кетейік, ресми түрде жылдық инфляция ақпаннан бастап баяулап келеді және қазір 10,8% құрайды, бұл да азаматтардың көңіл-күйіне оң әсер етуі мүмкін. 

Қазақстандықтардың жекелеген тауарлары мен қызметтерінің ішінде ең алдымен ет пен құстың, нан мен нан-тоқаш өнімдерінің, сүт пен сүт өнімдерінің, ұнның бағасының өсуі алаңдатады. Топ-4 тауар өзгерген жоқ. 32,1%-дан 36,9%-ға дейін қазақстандық қазан айында осы тауарлар бойынша бағаның күшті өсуін байқады. Тұрғындардың көбі төрт азық-түлік өнімінің үшеуі бойынша бағаның күшті өсуін байқай бастады. Орталық Азияның барлық елдерінде бағасының алаңдатуы аздап бәсеңдеген ұн бірден-бір ерекшелік болды. Бензин үлесінің кезекті төмендеуі (10,6%-дан 9,3%-ға дейін) және ТКШ қызметтері үлесінің 11,8%-дан 9,6%-ға дейін төмендеуі байқалады. 

Теңгенің нығаюы девальвациялық күтулерді айтарлықтай төмендетті

Қыркүйекте доллар бағамының 4,4%-ға күрт өсуіне қарамастан, қазақстандықтардың девальвациялық болжамы қазан айында азайып, тіпті тамыз деңгейінде қалды. Қазан айында біз доллар бағамының 2%-ға төмендегенін көрдік, бұл қазақстандықтардың көңіл-күйіне әсер еткен болуы мүмкін. Оның үстіне рубль теңгеге қатысты 4,3% нығайды, бұл да теңгенің долларға шаққандағы әлсіреуіне қатысты алыпсатарлық санын азайтты. 

Цифрларға келсек: Қазақстандықтардың 53,9% теңгенің долларға шаққандағы әлсіреуін (қыркүйекте 56,4%) бір жылдан кейін, ал 34,4% (қыркүйекте 38,5%) бір айдан кейін күтеді. Кредиттік сенім индексі шамалы өсті және шамамен өткен екі айдың деңгейінде қалып отыр. Қазақстандықтардың 14,8%-ы ғана несие алу үшін жақсы уақыт деп есептейді. 

Бұл ретте депозиттік сенім деңгейі 32,2%-дан 35,5%-ға дейін айтарлықтай өсті. Қазақстандықтардың дәл осы саны ағымдағы жағдайда банк депозиттерін мақұлдайды. Тыныштық деңгейі де айтарлықтай артты. Қазақстандықтардың 56,3%-ы қазір алаңдатарлық уақыттан гөрі тыныш уақыт екенін айтады (қыркүйекте 54,2%). Сондай-ақ, алаңдаушы адамдардың үлесі 41,6%-дан 38,9%-ға дейін айтарлықтай төмендеді. 

Жұмыссыздықтың өсуі бойынша күтулер соңғы алты ай үшін 41,4% тұрақты деңгейде қалып отыр. Бір қызығы, осыдан тура бір жыл бұрын осындай көрсеткіш 35,6%-ды құраған болатын, яғни қазақстандықтардың жұмыссыздықтың өсуі бойынша қауіптілігі соңғы жылы күшейді. 

Өзбекстан

Қазан айында өзбекстандықтардың тұтынушылық сенім индексі қатарынан үшінші айда үш пунктке өсіп, 134,4 пунктті құрап, халық арасындағы оң көрсеткіштің жоғары деңгейін көрсетіп отыр. Бұл жолы индекстің барлық компоненттері ұлғайды, бірақ ең үлкен өсім жеке материалдық жағдайды бағалау мәселесінде байқалуда, оның қосалқы индексі бірден бес пунктке өсті. Сондай-ақ, өзбекстандықтардың жалпы болжамдарына қатысты сұрақтар рекордтарды ұруда, жауаптардың шамамен 80% жағымды болды. Оның үстіне, ауыл және қала халқы арасындағы тұтынушылық сенімділіктің айырмашылығы айтарлықтай қысқарды. Ауыл тұрғындары тұтынушылық сенімді қала тұрғындарына қарағанда 0,3 пунктке ғана жоғары көрсетеді.

Тұрғындардың жеке жағдайының жақсаруы жалғасуда

Жеке материалдық жағдайдағы өзгерістердің қосалқы индексі 134,1 пунктке жетті. Егер қыркүйекте осы компоненттің жақсарғанын байқағандардың үлесі 57,5% құраса, қазан айында көрсеткіш 61,9%-ға дейін өсті. Дәстүрлі түрде жастар бұл мәселеде жағымды көзқарас танытуларын жалғастыруда, алайда аға буынмен айырмашылық біршама қысқарған. Жастардың 68%-ы соңғы жылдағы жеке материалдық жағдайының жақсарғанын атап өтуде, ал аға буын арасында ондай пікірді 47%-ы ғана білдірді. 

Аймақтық бөліністе көшбасшылардың ауысуын байқауға болады. Қазан айында Әндіжан мен Бұхара облыстарының орнына Ферғана облысы жеке көшбасшы болды, онда тұрғындардың 74%-ы материалдық жағдайының жақсарғанын айтады. Адамдар ең аз жақсаруды көретін аймақ Ташкент болып табылады. Мұндай респонденттердің үлесі онда 49%-ды құрады. 

Өзбекстандықтардың кіріс деңгейі бойынша қимасы осы мәселеде де, тұтастай алғанда тұтынушылық сенімде де күтілетін нәтижені көрсетуді жалғастыруда. Ең бай адамдардың 85%-ы соңғы жылдағы жеке материалдық жағдайының жақсарғанын атап өтуде, ең кедейлердің 29%-ы ғана осындай пікірде болды.

Қалған төрт қосалқы индекс 2,3-3,7 пунктке өсті, бірақ өзбекстандықтардың күтуінде жағымды серпін байқалуда. Алдағы 12 ай ішінде елдегі жеке материалдық жағдай бойынша да, экономикалық ахуал бойынша да күтулер жақсарды. Қыркүйекте тұрғындардың 70,9%-ы жеке материалдық жағдайының жақсаруын күткен, ал қазан айында мұндай адамдардың үлесі 73,8%-ға дейін өскен. 

Жас топтары жоғарыда аталған корреляцияны тағы да көрсетті, бірақ айырмашылық одан да аз болып шықты. Аға буын өкілдерінің 69% оң жауап берді, ал жастар арасында оң жауаптар үлесі 78% болды. Өңірлік бөліністе екінші ай қатарынан Ферғана облысы үздік болды, онда 84% материалдық жағдайының жақсаруын күтеді. Қарақалпақстан Республикасы атынан өткен айдың аутсайдерлері бұл жолы оң жауаптар үлесінің 65%-дан 69%-ға дейін жақсарғанын көрсетті. Қазан айында соңғы орынды Ташкент қаласы алды, онда ұқсас көрсеткіш 66%-ға жетті, бұл қыркүйектегі көрсеткіштен 0,8%-ға жоғары.  

Экономикадағы перспективалардың өсуі

Экономикалық ахуалды күтуге қатысты бір жылдан кейін оң жауаптар үлесі қазан айында 67%-дан 70%-ға дейін айтарлықтай өсті. Бірнеше айдан бері бұл мәселеде жағымдылық пен жастың арасындағы корреляция бұзылып келеді, өйткені жастар, керісінше, оң пікірде емес болып шығуда, алайда айырмашылық жеке материалдық жағдайдағыдай сияқты елеулі емес. Жастар арасында оң жауаптар үлесі 68%-ға жетті, ал аға буында 71%-ды құрады.  

Тағы да бірінші және соңғы орындарды Ферғана облысы мен Ташкент қаласы иеленді. Қыркүйек айында көшбасшы да, аутсайдер де солар болды. Бір айда Ферғана облысындағы экономика мәселесіндегі оптимистердің үлесі 73%-дан 78%-ға дейін өсті. Елордада, керісінше, мұндай адамдардың үлесі 61%-дан 57%-ға дейін төмендеді. 

Ең байлар мен кедейлер арасындағы оптимизм айырмашылығы қыркүйекке қарағанда 13-тен 22 к.п. дейін біршама өсті. Кедейлердің 56% Өзбекстан экономикасының жақсаруын күтеді, ал ондай байлардың ішінде 78% жиналды. 

Инфляциялық сезімдердің аздап төмендеуі

Қазан айында өзбекстандықтардың инфляциясы қыркүйек айындағы күрт өсімнен кейін біршама төмендеді. Егер ол кезде респонденттердің 40,1%-ы бағаның өте күшті өсуін атап өтсе, қазан айында үлесі 33,2%-ға дейін төмендеді. Дегенмен бұл шілде-тамыздағы көрсеткіштен 24-25% жоғары. Ресми түрде қазан айында айлық инфляция 1,24%-дан 1%-ға дейін баяулады, ал жылдық инфляция 9,2%-дан 9%-ға дейін төмендеді, бұл Freedom Finance Global сауалнамасына сәйкес тұрғындардың жауаптарымен байланысты. Сондай-ақ, бағалар бұрынғыға қарағанда жылдам өседі деп санайтындардың үлесі 50,6%-дан 49,8%-ға дейін азайды. 

Жекелеген азық-түлік өнімдерінің ішінде екінші ай қатарынан көшбасшылар арасында «ет, құс» және «ұн» орналасты, олардың бағаларының өсуін өзбекстандықтардың жартысынан астамы сезінді. Дегенмен, ресми статистика ет бағасының өсуінің біршама баяулауын, тіпті ұн құнының төмендеуін көрсетеді. Егер қыркүйекте ұн бағасы бір айда 15,7%-ға өскен болса, қазан айында 1,6% -ға төмендеді. Төмендеу халықтың қыркүйектегі бағаның өсуін ұмытатындай едәуір болмады деп болжайық. Сиыр етінің бағасы 1,1%-ға, ал қой етінің бағасы 0,9%-ға өсті, бұл дегенмен өткен жылғы қазандағы көрсеткіштен сәл төмен болып шықты. 

Бұл ретте инфляциялық күтулер іс жүзінде өзгерген жоқ. Егер бағаның өте күшті өсуін күтетіндердің үлесі бір айдан кейін 18,7%-дан 19,6%-ға дейін өскен болса, онда осындай көрсеткіш бір жылға шаққанда 27,7%-дан 27,2%-ға дейін төмендеді. Осылайша, инфляцияның біршама салқындауы халықтың күтулерінің төмендеуін тудырған жоқ. Егер келесі айларда инфляция бәсеңдеуін жалғастырса, сандар қандай болатынын анықтау қызықты болмақ. 

Өңірлік бөліністе бағаның күшті өсуін күтетін адамдардың көбі Ташкент және Жизақ облыстарында тұрады, онда мұндай адамдардың үлесі шамамен 26%-ды құрады. «Инфляциялық пессимистердің» ең аз саны Ферғана облысында өмір сүреді (14,6%), бұл өңірдегі қатты тұтынушылық сеніммен толық байланыстырады. 

Девальвациялық күтулер төмендеді

Қазан айында өзбекстандықтардың девальвациялық болжамы біршама азайды. Жыл бойы долларға қатысты соманың әлсіреуі мәселесінде рекордтық төмен сандарды көруге болады. Тұрғындардың 60,8% әлсіреуді күтеді, бұл қыркүйектегі көрсеткіштен 63,3% төмен. Сома үшін қатарынан екінші тұрақты ай, сондай-ақ тұтынушылық сенімділіктің жалпы жақсаруы және инфляцияның төмендеуі ықтимал фактор болды. Айта кетейік, бұл жолы пессимистердің қысқаруы осы сұраққа жауап беруде қиындық көргендердің емес, доллар бағамының сақталуын күтетіндердің көбеюі есебінен болды. Екінші жағынан, 60,8% көрсеткіш бәрібір өте жоғары, әсіресе Орталық Азияның басқа елдерімен салыстырғанда. 

Бір айдың көкжиегінде соманың әлсіреуін күтетіндердің үлесі шамалы төмендеді: 49,1%-дан 48,7%-ға дейін. Кредиттік сенім айдан айға тұрақты өсуін жалғастыруда. Қазір несиелер үшін жақсы уақыт деп санайтындардың үлесі шілде айындағы 31,2%-дан қазан айында 33,8%-ға дейін өсті. 

Депозиттік индекс бойынша зерттеудің төрт айындағы ең жоғары мәні байқалуда: 58,5 пункт. Өзбекстандықтардың 41,3%-ы қазір депозиттер үшін жақсы уақыт деп есептейді. Тыныштық индексі жалпы тұтынушылық сенімнің өсуімен бірге өсімді көрсетіп келеді. Алайда жыл бойы жұмыссыздықтың өсуін күтетіндердің үлесі қыркүйектегі 40,9%-дан қазанда 44,2%-ға дейін өсті.  

Қырғызстан

Қырғызстанда қазан айында тұтынушылық сенім индексі қыркүйекпен салыстырғанда 1,4 пунктке өсіп, төрт айдағы зерттеу рекордын жаңартып, 129,2 пунктті құрады. Бес қосалқы индекстің қыркүйекте өсім көшбасшысы болған ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайлардан басқа төртеуі өсімді көрсетті. 

Соңғы 12 айдағы жеке материалдық жағдайдағы және экономикалық жағдайдағы өзгерістерді бағалау көрсеткіштері ең жақсы өсті. Бұл қосалқы индекстердің өсуі тиісінше 2,5 және 2 пунктті құрады. Сондай-ақ, ауыл және қала халқы арасындағы жоғары нәтиже айырмашылығы үрдісі сақталып отыр. Басқа Орталық Азия елдеріне қарағанда Қырғызстанның ауыл халқы көбінесе жоғары тұтынушылық сенім көрсетіп отыр.

Экономика мен жеке материалдық жағдайды бағалау жақсы болды

Қазан айында қырғызстандықтардың 49,1%-ы олардың соңғы жылдағы жеке материалдық жағдайы қандай да бір жолмен жақсарғанын атап өтті. Қыркүйекте ондай 48,5% болды, бірақ материалдық жағдайы керісінше 16%-дан 12,8%-ға дейін нашарлағандардың үлесі айтарлықтай төмендеді. 

Жас бөлінісінде бұл жолы 30-44 жас аралығындағы топқа байланысты бірнеше күтпеген нәтижелер тіркелді. Бұл топтағы адамдардың 44,2%-ы ғана материалдық жағдайының жақсарғанын айтады, ал аға буынның 45,4%-ы осындай пікірде. Дәстүр бойынша ең жас адамдар 56,8% нәтижемен ең оптимистік болып шықты. 

Аймақтық бөліністе Ош облысының тұрғындары үздік көрсеткіштерді көрсетті, онда 59,5% материалдық жағдайдың жақсарғанын атап өтті. Екінші ай қатарынан Шу облысы аутсайдер болып шықты, онда оптимистердің үлесі 36,3%-ды ғана құрады. 

Сондай-ақ экономикалық жағдайдағы өзгерістерді бағалау айтарлықтай өзгерді, оның индексі қыркүйекке қатысты екі тармаққа өсті. Қырғызстандықтардың 56%-ы ел экономикасы қандай да бір жақсаруды көрсетті деп есептейді, ал қыркүйекте мұндай көрсеткіштер 54,4% болған. Оның үстіне пессимистер үлесі 18,2%-дан 16,9%-ға дейін төмендеді. Бұл жерде 30-44 жас аралығындағы топ айтарлықтай әлсіз нәтиже көрсетті: адамдардың 48%-ы ғана ел экономикасы соңғы жылы жақсарды деп есептейді. Аға буынның өзінде де бұл көрсеткіш 65%-ды құрады. Бұл мәселеде ең үздік аймақ – қыркүйек айында көшбасшыдан тек пайыз ғана артта қалған Баткен облысы болды. Бұл облыс тұрғындарының 71%-ы экономиканың жақсарғанын байқады, ал Шу облысы тағы да тізімде соңғы болып тұр, тұрғындардың 36%-ы ғана оң жауап берді. 

Құлдыраған жалғыз қосалқы индекс 1,3 пунктке төмендеген «ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайларды бағалау» болды. Дегенмен, қосалқы индекс шілде және тамыз айларына қарағанда едәуір жоғары. Қырғызстандықтардың 37,6%-ы қазір ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдай деп есептейді. Қыркүйек айында олардың үлесі 38% құрады. Сондай-ақ, пессимистік жауаптар үлесі 43,9%-дан 45,7%-ға дейін өсті. Жиынтығында бұл жоғарыда аталған индекстің төмендеуіне әкелді. Мұнда 30-44 жастағы жас тобы тағы да көзге түсті, оның ішінде 32% оң жауап берді. Ең үздік жас буын болып табылды, онда 43% ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайды көрсетеді. 

Өңірлік жоспарда тағы да 45% оптимистер үлесі бар Ош облысы көшбасшы болды. Бірақ ең нашар нәтижені Шу облысы емес, Талас облысы көрсетті, онда тұрғындардың 28%-ы ғана оң жауап берді. Кірістер бөлігінде жоғарыда аталған барлық үш мәселе бойынша тосын сыйлықтар табылмады – табыс көп болған сайын, оң жауаптардың үлесі де жоғары болды. 

Инфляциялық күтулер мен бағалау ресми инфляциямен бірге төмендеуде

Қырғызстандықтардың инфляциялық бағалары төмендеуді жалғастырды. Егер қыркүйек айында тұрғындардың 36,9%-ы соңғы айда баға айтарлықтай өсті деп есептесе, енді ондай көрсеткіштер 34,8%-ды құрады. Соңғы жылдағы бағаның күшті өсуімен ұқсас оқиға: қазан айында 58,9% адам қыркүйектегі 60,6%-ға қарағанда «бағаның бұрынғыға қарағанда жылдам өсуін» сезінді. Инфляциялық күтулер инфляцияны бағалаумен бірге төмендеді. Оның үстіне бағаның күшті өсуі келесі айда зерттеудің барлық төрт айындағы ең аз мәнге дейін төмендеді. Тек 8%-ы ғана бағаның күшті өсуін күтеді, осыны, бірақ жыл көкжиегінде қырғызстандықтардың 12,5%-ы күтеді. Бұл тек шілдеде тіркелген ең төменгі көрсеткіштен 0,1 к.п. жоғары. Елдегі ресми инфляция қазан айында 9,6%-дан 9,1%-ға дейін күрт төмендеді, бұл халықтың пікірімен айтарлықтай байланыстырады және 2021 жылғы сәуірден бастап ең төмен мән болып табылады.

Қырғызстандықтарды да, қазақстандықтарды да, өзбекстандықтарды да ұн бағасы алаңдатуда. Бірақ бұл жолы ұн бағасы қатты өскенін атап өткен респонденттердің үлесі 72,8%-дан 67,6%-ға дейін төмендеді. Сондай-ақ өсімдік майы (49,2%), көкөніс пен жеміс-жидек (37,6%), тұз бен қант (37,9%) көшбасшылар қатарында. Ең көп адамдар қымбаттағанын байқаған 4 тамақ өнімінің тізімі бір айда өзгермеді. Бұл жолы ресми статистика жергілікті БАҚ жазған ұн бағасының өсуіне ішінара сәйкес келеді. Қазан айында ұн бағасының өсуі 4,4%-ды құрап, бір килограмм жоғары сұрыпты ұнды қыркүйек айының соңындағы 63,7 сомға қарағанда қазан айының соңында 66,5 сомға сатып алуға болатын. Қазан айында жеміс-жидек бағасының орташа өсуі 4,9% құрады, ал «майлар» санаты 13 айда алғаш рет бағаның айлық өсуін көрсетті.

Девальвациялық күтулердің өсуін жалғастыру

Қырғыз сом қазан айында 0,7%-ға әлсіреп кетті, бірақ елдегі девальвациялық көңіл-күй артты. Дәл осындай көрініс қыркүйек айында да байқалған. Сол кезде тұрғындардың 31,2%-ы бір жылдан кейін сомның әлсіреуін күткен, бірақ қазан айында адамдардың 34,8% осындай пікірде болған. Бір айдың көкжиегіндегі доллардың өсуі мәселесінде пессимистердің үлесі 21,3%-дан 22,9%-ға дейін өсті.

 Халықтың кредиттік сенімі тұрақты деңгейде қалып отыр. Бір айда несие алу үшін қолайлы жағдай бар деп санайтындардың үлесі 23,1%-дан 23%-ға дейін төмендеді. Қырғызстандықтардың депозиттік сенімі аздап өсті: оң жауаптардың үлесі қыркүйектегі 29,2%-дан қазандағы 31,9%-ға дейін өсті. Тыныштық индексі үшінші ай қатарынан өсуде: Тұрғындардың 62%-ы қазір тыныш уақыт деп есептейді, ал алаңдаушылардың тек 28,2%-ы ғана жиналды. Жұмыссыздықты арттыру бойынша тұрғындардың болжамы 36,1%-дан 34%-ға дейін төмендеді. Дегенмен бұл шілде мен тамыздың көрсеткіштерінен 2-3 к.п. жоғары. 

Тәжікстан

Тәжікстандағы тұтынушылық сенім индексі қазан айында 151 пунктті құрады және Орталық Азияның қарастырылып отырған төрт елінің ішіндегі ең жоғары көрсеткіш болып қала береді. Бір айда индекс тұтас 7,8 пунктке өсті, ал бес қосалқы индекстің барлығы өсімді көрсетті. Ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайлардың қосалқы индексі күшті өсті. Сондай-ақ, өткен 12 айдағы жеке материалдық жағдайдағы және экономикадағы өзгерістерді бағалау айтарлықтай артты.  

Ірі сатып алулар үшін жағдай барынша қолайлы болды

Қазан айында ірі сатып алулардың қолайлы жағдайының қосалқы индексі 11,8 пунктке күрт өсіп, 98,7 пунктке жетті, бұл бейтарап аймаққа өте жақын және Орталық Азия елдері арасында ең жоғары нәтиже болып табылады. Тәжікстан тұрғындарының 47,8%-ы қазір ірі сатып алулар мен шығындар үшін қолайлы уақыт екенін айтады. Бір ай бұрын олардың үлесі 39,7%-ды құраған болатын. 

Жауаптардың күрт жақсаруы барлық жас топтары бойынша байқалады. Осылайша, ең жас екі топ өкілдерінің шамамен 49%-ы оң жауап берді. 45-59 жастағы адамдар ең нашар жауап берді, олардың ішінде осындай оптимистер саны 43% құрады. Өңірлік бөліністе Таулы-Бадахшан автономиялық облысынан басқа, елдің барлық әкімшілік бірліктері оң жауаптардың 47-49%-дық үлесімен бір-біріне жақын жоғары нәтиже көрсетті. 

Жеке материалдық жағдай мен экономика жақсаруда

Сондай-ақ Тәжікстандағы экономикалық ахуалдағы өзгерістерді бағалаудың жақсы өскенін атап өтейік. Аталған қосалқы индекс қазан айында 9,2 пунктке өсіп, төрт айдың ішінде рекордтық деңгейде тұр. Соңғы жылы экономиканың жақсарғанын атап өткендердің үлесі қыркүйектегі 74,8%-дан қазанда 80,7%-ға дейін өсті. 

Үздік нәтижені тағы да жастар көрсетті, оның ішінде 81,9% оң жауап берді. Аға буын 76,9% жинап, артта қалмайды, бұл Тәжікстан тұрғындарының экономика мәселесіндегі ортақ бірлігін көрсетеді. Бір қызығы, ең жағымды өңір Таулы-Бадахшан автономиялық облысы болып табылды, онда 85,8% адамдар жауаптардың оң нұсқаларын таңдады, алайда ірі сатып алуларды 43,1%-ы ғана жасай алады. Аймақтық бөлініс күшті пікір плюрализмін көрсетпеді. Душанбе қаласы аутсайдер болды, онда жағымды жауаптардың үлесі едәуір үлкен 73,8%-ға жетеді. Бірақ халықтың табыс деңгейі Орталық Азияның барлық елдерінде байқалатын топтар арасындағы нақты корреляцияны сақтап қалды. Респондент қаншалықты бай болса, одан соғұрлым жағымды жауаптар алынады.

Жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерді бағалау да соңғы жыл ішінде айтарлықтай өсті – 8,1 тармаққа ұлғайды. Қазан айында жағдайы жақсарғандардың үлесі қыркүйектегі 58,1% салыстырғанда 66,1% құрады. Бұл жолы аға буын ең аз нәтиже көрсетті, бірақ айырмашылық едәуір болды, бірақ қыркүйекпен салыстырғанда қысқарды. Мәселен, жастардың 70,5%-ы олардың жеке материалдық жағдайы жақсарды деп есептейді, ал аға буын арасында олардың саны 58,8% жинаған. Жоғары топ арасында оң жауаптардың өсуі 10,1 к.п. құрады, ал көрсеткіштің жастармен айырмашылығы қазан айында 6,8 к.п. қысқарды. 

Өңірлер арасында ең үздігі – Таулы-Бадахшан автономиялық облысында көшбасшылықты жеңіп алған 74,5%-дық нәтижемен Согдия облысы, оның керісінше, оң жауаптарының төмендеуі байқалады. Соңғы орынды Душанбе қаласы алды, алайда бұл жерде оң жауаптардың үлесі 53,8%-дан 56,5%-ға дейін өсті. 

Инфляция туралы алаңдаушылық деңгейі төмендеуде

Тәжікстан халқының инфляциялық бағалары мен күтулері де қыркүйекте күрт өсуден кейін төмендеді. Егер қыркүйекте тұрғындардың 20,8%-ы келесі айда бағаның күшті өсуін күтсе, қазан айында олардың үлесі 14,8%-ға дейін төмендеді, бұл тіпті тамыздағы көрсеткіштен де төмен. Шамамен осындай дәрежеде жыл ішінде бағаның күшті өсуі күтілуде: 21,2%-дан 16,6%-ға дейін. Халық тарапынан нақты инфляцияны бағалау да төмендеді, бірақ инфляциялық күтулерге қарағанда тамыз айының көрсеткіштерінен жоғары болып шықты. Қазан айында халықтың 40,5%-ы соңғы айда қыркүйектегі осындай көрсеткішке қарағанда 52,3% және тамыздағы 34,9% бағаның күшті өсуін сезінді. Өткен 12 айдағы өсімді бағалаумен де ұқсас жағдай. Алайда онда төмендеу онша көп болмады. Қыркүйек айында 50,3% адам «бағаның бұрынғыға қарағанда жылдам өсуін» атап өтті, бірақ қазан айында сондай пікірдегі адамдардың саны 45,8% құрады. 

Қазанда инфляция бойынша деректер әлі жоқ, бірақ қыркүйекте жылдық инфляция тамыздағы 4,2%-дан 5,1%-ға дейін жеделдеді. Бұл қыркүйекте инфляциялық бағалаудың күрт өсуінің себебін түсіндіреді. Тағы да Тәжікстан халқының көпшілігі ұнды бағада қатты өскен тауар ретінде атап өтті. Егер қыркүйекте ондайлар 73% болса, қазанда үлесі шамалы – 71,8%-ға дейін төмендеді. Өсімдік майы (51,4%-дан 46,6%-ға дейін) және «көкөніс пен жеміс-жидек» (36,9%-дан 28,3%-ға дейін) бағаларының күшті өсуін атап өтетіндердің үлесі айтарлықтай қысқарды. Айтпақшы, қыркүйектегі ресми деректер ұнның айлық өсімін шамамен 13% көрсетті, ұн қыркүйектің ең қымбаттаған тауарына айналды. 

Девальвация бойынша әлсіз күтулер

Тәжікстандағы девальвациялық болжамдар сомонидің долларға қатысты тұрақты бағамы аясында тұрақты төмен күйінде қалып отыр. Қазан айында доллар бағамы өзгерген жоқ және қатарынан сегізінші ай тұрақты болып қалды. Бір ай ішінде ұлттық валютаның әлсіреуін күтетіндердің үлесі 20,8%-дан 20,6%-ға дейін аздап төмендеді. Бір жылдың көкжиегінде ел халқының 26,8% (қыркүйекте 26,4%) әлсіреуді күтіп отыр. 

Кредиттік сенім индексі үшінші ай қатарынан төмендеп келеді, алайда соңғы екі айда төмендеу қарқыны аз болды. Тұрғындардың 24,9%-ы қазір несиелер үшін жақсы уақыт деп есептейді (қыркүйекте 25,4%). Депозиттік сенім тұтастай алғанда тұрақты болып қалуда. Қазан айында индекс 65,8 пункттен 66,7 пунктке дейін өсті, бұл көбінесе бейтарап жауаптар үлесінің 20,6%-дан 26,6%-ға дейін ұлғаюы есебінен орын алды. Тәжікстандағы тыныштық индексі де тұтынушылық сенім индексімен бірге өсті: тұрғындардың 85,2%-ы қазір тыныш уақыт (қыркүйекте 80,9%) деп санайды. Сондай-ақ жұмыссыздық бойынша күтулер төмендеп, рекордтық төмен болып шықты. Респонденттердің 34,4% жыл бойы жұмыссыздық деңгейінің артуын күтеді, алайда қыркүйекте мұндай адамдар 39,7% болды. 

Қорытынды

Қазан айында Орталық Азияның барлық елдері екінші ай қатарынан тұтынушылық сенімнің артқанын көрсетті. Әсіресе, Тәжікстан ерекше көзге түсті, оның CCI индексі өсіп, барлық рекордтарды еңсеруде. Сондай-ақ, Қазақстан 100 пункттен сенімді түрде өтіп, соңғы 12 айдағы ең жоғары тұтынушылық сенім көрсетті. Өзбекстан мен Қырғызстан да артта қалмауға тырысып, CCI индексінің барлық төрт айдағы рекордтық көрсеткіштерін көрсетті. 

Тәжікстандағы өсім бірінші кезекте ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайдың күрт жақсаруына байланысты болды. Бұл қосалқы индекс 100 пункттегі бейтарап белгіге жақындады, бұл Freedom Finance Global макроэкономикалық зерттеулерінің барлық уақытында бұрын-соңды болмаған. Сондай-ақ соңғы жылғы экономикалық және жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерді бағалау күрт және бір уақытта жақсарды. Қырғызстан мен Қазақстанда тұтынушылық сенімнің өсуі де осы екі мәселеге байланысты болды. Қазақстанда CCI жалпы индексіне дәстүрлі түрде кері әсерін тигізетін экономика бойынша бағалар мен күтулер ерекше жақсарды. Жыл бойы экономиканың өсуі бойынша болжамдар зерттеулердің барлық 14 айындағы рекордты жаңартты, ал экономиканың жақсаруы 2023 жылдың наурыз айынан бері соншалықты жоғары болған жоқ. Өзбекстанда да тұтынушылық сенім жеке материалдық жағдайдағы өзгерістердің бағасын төмендетті, бірақ бұл тармақ бойынша және экономика бойынша күтулер айтарлықтай өсті. Өсу қарқыны Тәжікстанға қарағанда тіпті жоғары болды.

Қыркүйекте инфляциялық күтулердің өсуінен кейін барлық дерлік елдерде қазан, керісінше, бағаның өсуі мәселесінде әлдеқайда тыныш және оң болып шықты. Тек Өзбекстан ғана біркелкі нәтиже көрсете алмады, ал қалған барлық елдерде инфляциялық бағалар мен күтулер анағұрлым айқын қарқынмен төмендеді. Әсіресе, Тәжікстан мен Қазақстан ерекше көзге түсті, онда инфляциялық бағалар күрт төмендеді. Тәжікстанда инфляциялық күтулер тамыз деңгейіне қайта оралып, неғұрлым жоғары қарқынмен төмендеді. Қазақстанда да күтулер төмендеді, бірақ онша көп емес, ал Қырғызстанда қазан айында жылдық инфляцияның баяулауы мен күтулеріне ұқсас жағдай байқалады. Өзбекстанда өткен айда бағаның өсуін бағалау күрт төмендеді, бірақ бір жылдың көкжиегінде төмендеу шамалы болды. Сондай-ақ Өзбекстанда инфляциялық күтулер өзгерген жоқ. Қыркүйекте аса өзекті болып отырған ұн бағасының өсу тарихы өңір тұрғындарының көңіл-күйіне әсер етуде. Респонденттердің көпшілігі бағалар өсуін тоқтатқанмен, ұнды ең қымбаттаған тауарлардың бірі ретінде тағы да атап өтті.

Девальвациялық күтулер мәселесінде Орталық Азия елдерінің тұрғындары әртүрлі пікір білдірді. Қазақстан мен Өзбекстанда мұндай күтулердің төмендеуі байқалады. Бұл көбінесе қыркүйекте девальвациялық күтулері көп айлық максимумдарда болған, бірақ қазан айында теңгенің біршама нығаюынан кейін айтарлықтай төмендеген Қазақстанға қатысты. Тәжікстанда бәрі дәстүрлі түрде тұрақты, бір айдағы бағам баға белгілеудегі өзгерістердің пайыздың оннан бір бөлігін де көрсетпеді. Алайда Қырғызстанда девальвациялық күтулердің өсуі жалғасуда, доллардың сомаға қарағанда күшті өсуі байқалмайды. Бағамның өсу қарқынының біртіндеп ұлғаюы және жинақтау ықпалы әсер етуі мүмкін, шілде айының басынан бастап бағам екі сомнан астам өсті. 

Орталық Азияның төрт елі тұрғындарының тұтынушылық сенімін зерттеудің төртінші толқыны көрсеткіштердің нәтижелері мен серпінінде біртұтас болып шықты. Тұтынушылық сенім мен инфляцияға байланысты көрсеткіштердің барлық жерде жақсарғаны байқалады. Тығыз экономикалық байланыстарды ескере отырып, барлық жерде инфляция мен инфляциялық күтулердің төмендеуі қисынды болып көрінеді. Сондай-ақ, белгілі бір елдердегі кейбір өңірлер қандай да бір себептермен көшбасшылыққа жиі түсетінін немесе соңғы орындарды иеленетінін байқауға болады, бұл жергілікті және республикалық деңгейдегі билік үшін маңызды ақпарат болуы мүмкін. 

 Автор: Данияр Оразбаев, Freedom Finance Global сарапшысы