Қазақстандағы жуғыш заттар, тазалау құралдары және жеке тауарлар нарығы бір жыл ішінде 4 есе өсіп, ақшалай есептегенде 563 млн АҚШ долларынан асты. Бұл деректер тек өткен жылы елге импортталған импорттық өнімдерге қатысты. Мұнда отандық тұрмыстық химия зауыттарының тауарын өткізу көлемін қоссақ, жалпы сома артады, бірақ көп емес. Себебі қазақстандық кәсіпорындардың ішкі нарықтағы үлесі өте аз.
Отандық тауар өндірушілердің рөлін ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының ресурстар мен пайдалану баланстарынан көруге болады. Мәселен, биыл қаңтар-мамырда кеңейтілген алты тауар тобының төртеуі бойынша ішкі нарықтағы сатудағы шетелдік жеткізушілердің үлесі 98%-дан 100%-ға дейін ауытқиды. Тіс пастасы, әр түрлі тазалау және жуғыш заттар, сусабындар, шашқа арналған косметика сатуда импорт басым болды.
Қырынуға арналған өнімдер, ваннаға арналған композициялар, дезодоранттар санатындағы қазақстандық өндірушілер үлесі 45,7%. Отандық сабын жасаушылар да осындай көрсеткіштермен мақтана алар еді: елімізде сатылған 20,3 мың тонна түрлі сабынның 10,7 мың тоннасын толығымен Қазақстанда дайындауға болады. Алайда, бұл көлемнің жартысы ғана, яғни 5,3 мың тоннасы қазақстандық дүкендердің сөрелеріне түссе, қалғанын сабын жасаушылар шетелге экспорттаған. Нәтижесінде сабын және бетке жағатын белсенді заттар санатындағы қазақстандық тауарлардың үлесі 26,4%-ды құрады.
Өнімнің экспорты байқалатын екі санатта өндірістің азды-көпті байқалатын көлемі байқалды. Көшбасшылар – сабын өнімдері тобы: 2022 жылы қазақстандық кәсіпорындар 17,5 мың тонна сұйық және қатты сабын шығарды. 2023 жылдың бес айында 10,7 мың тонна осындай өнім өндіріліп, былтырғы қаңтар-мамырмен салыстырғанда өндіріс өсімі 75,3% болды.
Қаңтар-мамырда жуғыш заттар өндірісі шамамен 65% өсті. Осы кезеңде өндірушілер 7,9 мың тонна түрлі гельдер, кір жууға арналған кондиционерлер және осыған ұқсас тазартқыш құралдарды шығарғаны туралы хабарлады. Алдыңғы бес жылда бұл тауаша жақсы дамып, жыл сайын 15%-38% қосты. Тек 2022 жылды ерекше деп атауға болады, өсім бұл кезде 1%-ға жетпеді. Бұл санаттағы жалпы жылдық өнім былтыр 12,9 мың тоннаны құрады.
Сондай-ақ қырыну өнімдері, дезодоранттар, әртүрлі парфюмерия және косметика санатындағы елеулі меншікті өндіріс туралы айтуға болады. Былтыр 5,4 мың тонна осындай өнім өндірілсе, республика бойынша 11,5 мың тонна осындай өнім сатылды. Саланың басқа санаттарына келетін болсақ, олардың өндіріс көлемі салыстырмалы түрде аз болды, тіпті 1 мың тоннаға да жетпеді.
Жуғыш заттарды, тазалағыш заттарды және жеке бұйымдарды өндіру, химия өнеркәсібінің қосалқы салаларының бірі ретінде бизнес үшін аса тартымды емес: сектор қалыптасқан брендтермен жоғары бәсекеге қабілетті, ал бастауыш кәсіп инвестициялық шығындарды талап етеді. Мысалы, «KazIndustry Қазақстандық индустрия және экспорт орталығы» АҚ мамандары жуғыш заттар өндірісін құру құнын 1-1,5 млн АҚШ долларына бағалап отыр. Бұл секторда стартаптар мен жаңа өршіл жобалардың нарыққа шықпауының бір себебі.
Сонымен қатар, нарықта жылдар бойы қалыптасқан дистрибуцияда қиындықтар бар. Қазақстандық жеткізушілердің өз өнімдерімен ҚР-ның ірі сауда желілеріне еркін енуі әрқашан мүмкін бола бермейді. Бұл туралы өндірушілердің өзі айтады. Сондықтан ірі қазақстандық компаниялар өңірлерде филиалдық желілер құрып, облыс орталықтарында өкілдіктерін ашуда. Бұл сонымен қатар қосымша ресурстарды, атап айтқанда қаржылық және адами ресурстарды талап етеді.
Жергілікті нарықта жұмыс істеу қиындықтары сабын бизнесін экспортқа және сатудың жаңа мүмкіндіктерін іздеуге итермелейтін факторлардың бірі. Мұндай ақпаратты ірі компаниялардың басшылары БАҚ-та таратқан. Мысалы, «Аврора» холдингі «үй» нарығында сатылым басталғаннан кейін біраз уақыттан кейін Ресейде бес филиалын ашты. Дамудың басында қазақстандық Goldman&Young компаниясы Қырғызстанға өнім экспорттай бастады, ал «Адал плэнт» компаниясы Қытай нарығына шығуға көп уақыт жұмсады.
Өндіріс пен сыртқы сауданың салыстырмалы деректері 17,5 мың тонна көлемінде сабын өндірісімен Қазақстан 10,6 мың тонна экспорттағанын көрсетеді. Бұл 60,8%. Экспорттың мұндай үлкен үлесі соңғы жылдары шамалы ғана өзгерді. Қазақстандық сабын өндірушілердің өнімдерін негізгі сатып алушылар Өзбекстан (48,7% үлес) және Тәжікстан (38,7%).
Сектордағы жоғары импорттық тәуелділік бағадан да көрінеді: өнім бағасының өсуі инфляцияның орташа көрсеткіштерінен әлдеқашан асып кетті. Мысалы, биыл маусымда ҚР-да жуғыш және тазалау құралдары 36,2%, жеке пайдалану заттары 24,6% қымбаттады. Бұл ретте азық-түлік емес тауарлар бағасының жалпы жылдық өсімі 15,8% шегінде, ал инфляцияның орташа деңгейі 14,6% болды.
Дегенмен, биыл жыл басындағы сектордағы өнімдердің баға белгілерінің қалай өзгергенімен салыстырғанда бағаның жазғы көтерілу деңгейі төмен деуге болады. Қаңтар-наурызда статистика тазалыққа арналған тауарлар құнының 51,5-53,9%, жеке пайдалануға арналған бұйымдардың 40% қымбаттағанын тіркеді. Бағаның ең жоғары өсуі кір сабын (90,3%) және дәретхана сабынында (53,8%) байқалды.