2022 жылы Ресей қант экспорты үшін өз шекараларын жапқаннан кейін Қазақстанның ішкі нарығында дүрбелең жағдай қалыптасты және түйіршіктелген қанттың бөлшек сауда бағасы бір килограмына 1000 теңгеге дейін көтерілді. Сол сәтте қант өндіретін саланың проблемалары, жағдайдың ауырлығына байланысты, ең дөңес болып көрінді.
Үкімет Қант саласын дамытудың 2026 жылға дейінгі кешенді жоспарын қабылдаумен салыстырмалы түрде жедел әрекет етті, оған сандармен, орындау мерзімдерімен және қаржыландыру көздерімен 33 нақты іс-шара кірді.
Кейін жағдай тұрақтанды, өнімнің бөлшек сауда бағасы айтарлықтай төмендеді және бүгінгі күнге дейін тұрақтылықты сақтайды.
Бұл белгілі бір дәрежеде тұтынушыларды да және саладағы мемлекеттік саясатқа жауапты органдарды да тыныштандырды.
Шын мәнінде, экономика мен елдің тұтыну нарығы үшін маңызды саладағы жағдай тұрақты нашарлауда.
Статистикаға жүгінейік, алайда ол көбінесе алдамшы екенін ұмытпайық. Осы жылдың ақпан айында түйіршіктелген қанттың бағасы 391 тг/кг құрады. Бір қарағанда, егер біз 2022 жылдың жазындағы дүрбелең бағасымен және 2023 жылдың орташа бағасымен салыстырсақ, бұл өте жақсы көрсеткіш — 458 тг/кг.
Алайда, кез келген жағдайда, бұл 2022 жылмен салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Оның үстіне, бұл 2014 жылы елдегі қанттың орташа бағасы 148,3 тг/кг болған кездегіден әлдеқайда жоғары (1,6 есе өсім). Яғни, сыртқы жағынан сәтті сандардың артында мүлдем жарамсыз бейне жасырынған. Бұл бағаның маусымдық өсуін есепке алмағанда: биыл мамыр айында қанттың көтерме бағасы 437 теңге/кг шамасына дейін өсті.
Отандық қант өндірісінің төмендеу үрдісі алаңдатады. 2023 жылы республикада 201 мың тонна қант өндірілді, ал 2022 жылы — 299 мың тонна (минус 70%).
Қазақстандық қант, тамақ және қайта өңдеу өнеркәсібі қауымдастығының деректері бойынша қаңтар-ақпан айларында елімізде небәрі 15,5 мың тонна қант өндірілді — бұл 2023 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 4 есе аз және 2022 жылдың көрсеткішінен 40,3% аз.
Жақында жарияланған ақпарат бойынша, отандық шикізаттан қантпен қамтамасыз ету Қазақстанда жалпы тұтыну көлемінен тек 13% құрайды, қалғаны — қамыс шикізатын өңдеу және ЕАЭО елдерінен дайын қантты жеткізу есебінен (Ресей — 57%, Беларусь — 1,5%).
Қазақстандық қант бұрынғыдай жоғары өзіндік құнына байланысты импорттық ресейлік қантпен бәсекелесе алмайды (мұның себептері бөлек әңгіме), ол елге әкелінуді жалғастыруда (оның ішінде өткен жылы, сарапшылардың пікірінше, көлемі шамамен 150 мың тоннаны құраған заңсыз қант бар).
Яғни, қазақстандықтар көрші елдің қант саласын дамытуға табысты көмек көрсете отырып, ресейлік өнімді жаппай тұтынуды жалғастыруда: 2024 жылғы мамырда Ресей биржаларында қанттың рекордтық көлемі — 65,95 мың тонна сатылды, бұл қант биржасының барлық уақыттағы рекорды.
Сонымен қатар, Қазақстан ауыл шаруашылығы министрлігінің өкілі жақында ресейлік қантты жеткізуге квотаны осы жылдың соңына дейін тағы 100 мың тоннаға ұлғайту жоспарланғанын хабарлады.
Ресурстары әлдеқайда аз Қырғызстан қант өндіретін саланы дамытуда әлдеқайда тиімді. 2023 жылы ол жерге 14 мың га егіліп, 76 мың тонна қант өндірілді, бұл ел қажеттілігінің 60%-ын қамтамасыз етті.
Биыл көрші республика 15 мың га, өндіріс бойынша болжам — 100 мың тоннаға дейін қант екті.
Ғабит Матаев, ӨЗИ бас ғылыми қызметкері