2022 жылы Қазақстан Тұрақты даму мақсаттарының (ТДМ) бірі – кедейшілікті жоюға қадам басқан жоқ. Еске салайық, 2016 жылы Қазақстан тұрақты даму саласындағы «Күн тәртібі 2030» халықаралық бағдарламасына қосылып, 17 ТДМ жүзеге асыру міндетін алды. Олар экология, гендерлік теңдік, инновация, кедейшілікке қарсы күреске қатысты. 1-мақсат – «Барлық жерде кедейліктің барлық түрлерін жою» бойынша 2030 жылға қарай кедейлер үлесін кем дегенде екі есе азайту керек.
Былтыр табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен қазақстандықтардың үлесі өзгерген жоқ. 2021 жылы ресми түрде Қазақстандағы кедейлердің үлесі 5,2% болды. Бір қарағанда, жағдай нашарлаған жоқ. Бірақ егер бұл көрсеткіштің барлық құрамдастарын егжей-тегжейлі қарастырсақ, қорытынды басқаша болады. Біріншіден, жалпы үлестің өзгермейтіндігіне қарамастан, кедейшілікте өмір сүретін қала тұрғындарының үлесі 3,8%-дан 4%-ға, ал ауылдықтар – 7,2%-дан 7,3%-ға дейін өсті. Екіншіден, кедейлердің абсолютті саны былтыр 39,7 мыңға – 992,1 мыңнан 1,031 млн адамға (4%) өсті. Бұл әсіресе қала тұрғындары арасында байқалады, онда абсолютті мәнде кедейлердің саны 12% өсті.
Бұл көрсеткіштердің барлығы табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесі ретінде айқындалатын ұлттық кедейшілік деңгейіне жатады. Бірақ халықаралық стандарттар да бар. Былтыр ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі батыс ғалымдары Алькире мен Фостердің ұсынған әдістемесі бойынша ҚР-дағы кедейлер санын есептеуге әрекет жасады. БҰҰ ДБ. Бұл әдістеме бойынша барлық отбасылар әл-ауқаттың бес деңгейіне бөлінеді — ауқатты, қанағаттанарлық, ауқатты емес, дағдарыстағы және төтенше.
Мәселен, осы есептеулер бойынша Қазақстандағы 50,5% отбасын немесе 10,4 млн адамды ғана ауқатты және қанағаттанарлық деңгейіне жатқызуға болады. Қалған 49,5% отбасы немесе 9,1 млн адам проблемалық санатқа жатқызылған. Байқасаңыз, ұлттық стандарттар бойынша есептелген кедейлер санымен салыстырғанда қандай үлкен айырмашылық бар: 9,1 млн және 1 млн адам.
Аз қамтылған отбасылар санының жаңа есебі не береді? Бірінші қадам: осы жұмыстың қорытындысы бойынша ЕХӘҚМ отбасының цифрлық картасын жасап, әлеуметтік қолдаудың проактивті түрін енгізуді бастады. Бұл проблема санаттарының біріне тап болғандар қандай әлеуметтік көмек алуға болатыны туралы SMS хабарлама жібере бастады деген сөз. Бұл әлі де пилоттық жоба. Жыл басынан бері 87 мың қазақстандық осындай SMS алса, оның 11 мыңы жәрдемақы алуға келген. Халықтың әлеуметтік осал топтарын мемлекеттік қолдау жүйесін толығымен қайта қарау туралы күн тәртібінде мәселе жоқ.
Халықтың кірісі мен шығынын зерттеуде ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросы децильдік топтар бойынша талдауды пайдаланады. Барлық азаматтар табыс деңгейі бойынша 10 топқа бөлініп, әр топта көрсеткіштер салыстырылады. Мәселен, былтыр ең кедей халықтың 10%-ның орташа айлық табысы жан басына шаққанда небәрі 33,5 мың теңгені құраған. 2021 жылмен салыстырғанда небәрі 4,6 мың теңгеге немесе 15,8% өсті.
Ең ауқатты азаматтардың 10% тобында 2022 жылы орташа айлық табыс 191,7 мың теңгені құрап, бір жыл ішінде 11,1% өсті. Дегенмен, байлардың кірістерін орташалауға келетін болсақ, ол медианалық (ең таралған) мәндерден алыс болуы мүмкін. Өйткені, ҚР СЖРА ҰСБ деректері бойынша, бұл топқа айына 200 мың теңге де, 1,7 миллион теңгеден астам табыс табатын адамдар кірді.
Осы екі топтағы қазақстандықтар нашар немесе жақсы өмір сүре бастады ма, оны тұтынуға пайдаланған табысына, ең төменгі күнкөріс деңгейіне қарай бағалауға болады. Кедейлердің бұл деңгейге жетпей жатқаны анық. Мәселе қаншалықты екенінде. 2022 жылы әлеуметтік аз қамтылғандар тобындағы табыстың ең төменгі күнкөріс деңгейіне қатынасы 76,8%-ды құрады, бұл 2021 жылғы деңгейден (77,6%) төмен. Демек, олардың табысының сатып алу мүмкіндігі азайған болар еді.
Ең байлар тобында да жағдай өзгерді. Егер 2021 жылы олардың табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінің 463,1%-ын құраса, 2022 жылы бұл көрсеткіш 440%-ға дейін төмендеді.
Наурыз айының соңында Ranking.kz сарапшылары Қазақстандағы байлар мен кедейлердің ас мәзірі қаншалықты әртүрлі екенін жазған болатын. Осы материалдың бір бөлігі ретінде біз азық-түлікке ғана емес, сонымен қатар барлық басқа шығындар баптары бойынша шығындардың айырмашылығын қарастыруды ұсынамыз. Жалпы, соңғы бір жылда ең аз қамтылған 10% азаматтардың жалпы тұтыну шығыны 15,9% өсті. Бұл көрсеткішке азық-түлік бағасының қымбаттауынан (12,7%) басқа, киім мен аяқ киім (27,5%) және ақылы қызметтің қымбаттауы (18,5%) әсер етті.