Қазақстандағы қаржы нарығы мен жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасуының бастауында тұрған сарапшылар тобы зейнетақы жүйесінің қаржылық тұрақтылығы мен барабарлығын арттыру бойынша бірқатар ұсыныстар әзірлеп, Мемлекет басшысының қарауына енгізді. 2024 жылғы 14 маусымда бұл ұсыныстар БЖЗҚ Қоғамдық кеңесінде (ҚК) ұсынылды. Бұл басылымның авторы ҚК мүшесі және жиында ол зейнетақы жүйесінің проблемалары бойынша осындай ойды құптап, сонымен бірге зейнетақы жүйесін дамытудың ұсынылып отырған тәсілдеріне сын айтты.

2023 жылдың қыркүйегінде біз Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің проблемалары туралы талдамалық есеп шығардық, онда осы саладағы қажетті реформалар бойынша өз ұсыныстарымызды бердік. Бұл басылымда біз өз ұсыныстарымыз бен ҚК отырысында айтылған ұсыныстар арасындағы айырмашылықтарды атап өткіміз келеді.

Зейнетақы жүйесінің мәселелерін әртүрлі түсіну

ҚК отырысында ұсынылған «Қазақстанның зейнетақы жүйесінің қаржылық тұрақтылығын және барабарлығын арттыру» презентациясында MCGPI 2023 жаһандық зейнетақы индексіне сілтеме жасалған, онда зейнетақы жүйесі Қазақстандағы зейнетақы жүйесі Қазақстан «Тұрақтылық» қосалқы индексі және «Тұтастық» қосалқы индексі бойынша айтарлықтай жоғары бағаға ие болды. Бұл ретте Қазақстан «Сәйкестік» қосалқы индексі бойынша салыстырмалы түрде төмен балл алды.

Біз мұндай жаһандық индекстер мен рейтингтерге, соның ішінде Қазақстанның жаһандық бәсекеге қабілеттілік рейтингтеріне күмәнмен қараймыз. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйемізді тұрақты деп айту үшін келесі параметрлерді ескеру қажет күрделі ұзақ мерзімді актуарлық есептеулер қажет: демографиялық өзгерістер (халықтың қартаюы, туу деңгейі және т.б.), макроэкономикалық өзгерістер (инфляция, үй шаруашылығының кірістерінің өзгеруі және т.б.), зейнетақы активтері бойынша инвестициялық кірістер, әлеуметтік осал жұмыс істемейтін азаматтарға зейнетақы төлемдерінің параметрлері және т.б.

Қазақстандағы мұндай ұзақ мерзімді актуарлық есептерді тек БЖЗҚ жариялайды және олардың деректері бойынша, сондай-ақ біздің бағалауымызша, Қазақстандағы қазіргі зейнетақы жүйесі тұрақты да, барабар да емес.

Зейнетақы жүйесінің сәйкессіздігі

Қазақстанда әлемнің көптеген елдері сияқты аралас зейнетақы жүйесі бар. Ол екі негізгі элементтен тұрады.

Бірінші элемент – бөлу зейнетақы жүйесі, оған мемлекеттік бюджеттен төленетін зейнетақы төлемдері кіреді. Мұндай жүйе бойынша қазіргі зейнеткерлердің зейнетақысын қазіргі салық төлеушілер төлейді, ал зейнеткерлердің әрбір санаты үшін қанша зейнетақы төлеу керектігін мемлекет өзі шешеді.

Екінші элемент – бүгінде толығымен Бірыңғай зейнетақы қоры арқылы жүзеге асырылатын міндетті жинақтаушы зейнетақы жүйесі. Жинақтаушы жүйедегі зейнетақы мөлшері зейнеткерлікке шығатын қызметкердің шотында қанша ақша жиналғанына және зейнетақы активтері бойынша инвестициялық кіріске ғана байланысты. БЖЗҚ жарналары толығымен қызметкердің, одан кейін зейнеткердің меншігі болып табылады.

Осылайша, лайықты зейнеткерлікке шыққан кезде Қазақстан азаматының зейнетақысы екі негізгі бөліктен тұрады — мемлекеттік бюджеттен төленетін зейнетақы төлемдері және Бірыңғай зейнетақы қорынан төленетін төлемдер. Әлемдік тәжірибеге сәйкес мемлекеттік бөлу зейнетақы жүйесі (мемлекеттік бюджет) әртүрлі себептермен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне жарналар енгізе алмаған немесе тым аз жарна жасаған адамдарды зейнеткерлік жасқа жеткенде кедейліктен әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуі тиіс.

Міндетті жинақтаушы зейнетақы жүйесі ресми түрде жұмыспен қамтылған, жалақысынан салықтардан басқа жинақтаушы зейнетақы жүйесіне (Қазақстандағы БЖЗҚ) міндетті жарналар аударылатын адамдарға бағытталған. Үздік әлемдік тәжірибеге сәйкес, бұл міндетті жинақталатын зейнетақы жүйесі еңбек табысын кәрілік кезінде барабар зейнетақымен ауыстыруды қамтамасыз етуге арналған.

Жұмыс істейтін адамдар үшін міндетті жинақтаушы зейнетақы жүйесінің барабарлығы еңбек кірісін зейнетақы төлемдерімен алмастыру коэффициентімен (ауыстыру мөлшерлемесі) айқындалады. Дамыған елдерде міндетті жинақталатын зейнетақы жүйесі зейнеткерлікке шыққандағы ауыстыру мөлшерлемесі 60%-70% құраған кезде барабар болып саналады, бұл ретте қызметкер жинақтаушы зейнетақы жүйесіне оның бүкіл еңбек ету мерзімі (шамамен 40 жыл және одан да көп) ай сайынғы міндетті төлемдерді жүзеге асырған жағдайда.

Яғни, 500 мың теңге жалақымен қалыпты жинақтаушы зейнетақы жүйесі бойынша сіздің зейнетақыңыз 300-350 мың болуы керек, бұл зейнеткерлікке шыққан кезде жеткілікті. БЖЗҚ есептеулері және біздің бағалауымыз бойынша, енді олардың жинақталған зейнетақы қаражатын тұрғын үй сатып алуға және емделуге пайдалануға рұқсат етілгендіктен, 40 жыл адал еңбек еткеннен кейін сіздің БЖЗҚ-дан алатын зейнетақыңыз еңбек табысының 10-15 пайызын ғана құрайды, бұл өте аз. Яғни, сіз орташа табысы бар адам болсаңыз, зейнеткерлікке шыққанда табысы өте төмен адамдар санатына өтесіз.

Мемлекеттік бюджеттен төленетін зейнетақыларға келетін болсақ, жоғарыда айтылғандай, дамыған елдерде қалыпты жинақтаушы зейнетақы жүйесі болған кезде мемлекеттік бюджеттен төленетін зейнетақылар зейнеткерлік жасқа жеткенде кедейліктен әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуі тиіс. Бұл ретте бұрынғы еңбек табысы болмаған немесе жеткіліксіз болған жағдайда мемлекеттік бюджеттен берілетін зейнетақы әдетте елдегі өмір сүру минимумының деңгейіне коэффициент ретінде есептеледі және бұл минималды үкімет белгілейді. Дәстүр бойынша ең төменгі күнкөріс деңгейі барлық базалық әлеуметтік төлемдер мен зейнетақыларды белгілеу үшін, сондай-ақ елдегі кедейлік шегін анықтау үшін негіз.

Біз Қазақстандағы ең төменгі күнкөріс деңгейін есептеу мәселелеріне қатысты жеке басылым шығардық. Біздің ойымызша, Қазақстанда мемлекеттік бюджеттен төленетін зейнетақы мөлшері де жеткіліксіз және нашар түсіндіріледі, бұл көп жағдайда ашықтық пен бюджеттік зейнетақыны есептеу принциптерінің озық халықаралық тәжірибеге сәйкес келмеуімен байланысты.

БЖЗҚ Қоғамдық кеңесінде сарапшылар дайындаған тұсаукесерде жұмыс істейтін адамдардың (БЖЗҚ-ға жарналарды адал төлейтін) төмен еңбекақы төлеу мәселесі қарастырылмады және сәйкесінше құжатта бұл мәселені шешу туралы ештеңе айтылмады, бұл үлкен олқылық.

Зейнетақы жүйесінің тұрақсыздығы

Мемлекеттiк зейнетақы жүйесiнiң қаржылық тұрақтылығы деп мемлекеттiң келеңсiз iшкi және сыртқы факторлардың әсерiне қарамастан өз азаматтарына барабар зейнетақы төлеу жөнiндегi өз мiндеттемелерiн толық орындау мүмкiндiгiн айтады. Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің проблемалары туралы соңғы баяндамамызда бұрын айтылғандай, бүгінгі күні БЖЗҚ-дағы жинақтаушы зейнетақы жүйесі өзінің бастапқы мәнін жоғалтты, өйткені тұрғын үй алу үшін зейнетақы жинақтарын мерзімінен бұрын алу мүмкіндігі кірістерді зейнетақымен алмастыру коэффициентін төмендетеді. қабылданбайтын деңгей.

Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорынан алатын зейнетақысы лайықты қарттықты қамтамасыз ету үшін ай сайын жалақысынан ақша алып отырған жұмысшыларға келмейтіні сөзсіз. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорынан төленетін зейнетақының төмендігі елдегі әлеуметтік толқуларға әкелетіні сөзсіз. Ресми түрде жұмыс істейтін азаматтарды жеткілікті зейнетақымен қамтамасыз ету үшін үкімет мемлекеттік бюджетті пайдалануға мәжбүр болады. Дегенмен, тәуелділік коэффициентінің нашарлауын (бір зейнеткерге шаққандағы жұмысшылар саны) және бюджет жүйесіндегі проблемаларды ескере отырып (бұл туралы біз басқа басылымдарда бірнеше рет жазғанбыз) орта мерзімді перспективада үкіметке тез өсіп келе жатқан зейнетақылық міндеттемелерін орындау қиын болады. Бюджеттен зейнетақы төлемдері бойынша проблемалар мұнай бағасының күшті және ұзаққа созылған төмендеуі жағдайында әлдеқайда ерте басталуы мүмкін, бұл қазіргі мемлекеттік бюджеттің мұнай секторына терең тәуелділігімен байланысты.

БЖЗҚ Қоғамдық кеңесі жанындағы сарапшылар дайындаған Тұсаукесерде БЖЗҚ-дан төленетін зейнетақының жеткіліктілігі туралы ештеңе айтылмаған, сәйкесінше, тұрғын үй алу үшін зейнетақы жинақтарын мерзімінен бұрын алу туралы шешімнің бұл сәйкестікке қалай әсер еткені туралы ештеңе айтылмаған. Ал бұл құжатта ұзақ мерзімді актуарлық есептеулер қолданылмаса да, Тұжырымдама авторлары неге екені белгісіз, болашақта мемлекеттік бюджетке түсетін зейнетақы жүктемесі өспейді, азаяды деп есептеген. Алайда, БЖЗҚ-ның актуарлық есеп-қисаптары және біздің бағалауымыз көрсеткендей, егер мемлекет БЖЗҚ-ға адал жарна аударған қызметкерлерге барабар зейнетақы төлеуді жоспарласа, онда бюджеттік зейнетақы шығындары қолайсыз деңгейге дейін көтеріледі, бұл бюджетті 2009 жылы бюджеттің тұрақсыз болуына әкеледі. 

Зейнетақы жүйесі қандай болуы керек?

Қазақстандағы қаржы нарығы мен жинақтаушы зейнетақы жүйесін қалыптастырудың басы-қасында болған отандық сарапшылар бастапқыда нарықтық экономика үшін әлемдік озық тәжірибеге толық сәйкес келетін дұрыс зейнетақы жүйесін құрды. Алайда, зейнетақы жүйесіндегі кейінгі өзгерістер оның қатты сәйкессіздігі мен тұрақсыздығына әкелді. Бұл келеңсіз жағдайларға мыналар жатады: жеке зейнетақы қорларының нашар реттелуі; барлық жеке зейнетақы қорларын бір мемлекеттік зейнетақы қорына (МЗҚ) директивалық біріктіру; тұрғын үй сатып алу үшін зейнетақы жинақтарын пайдалануға рұқсат; БЖЗҚ-ға қосымша 5% жарна шартты жинақтаушы болады деген шешім.

БЖЗҚ есептеулері және біздің бағалауымыз БЖЗҚ-дағы қазіргі жинақтаушы зейнетақы жүйесі болашақта жеткілікті мөлшерде зейнетақы төлеуге қабілетті болатынын және бұл зейнетақы қоры келесі үш шарт орындалған жағдайда қаржылық тұрақты болатынын көрсетеді:

• Тұрғын үйге, емделуге және басқа да мақсаттарға зейнетақы жинақтарынан мерзімінен бұрын алуға тыйым салынады.
• Бірыңғай зейнетақы жинақтаушы қорындағы қызметкердің жеке жинақ шотына аударылатын жарна қазіргідей оның жалақысының 10 пайызын емес, 15 пайызын құрауы тиіс. Әлеуметтік кодекске сәйкес Бірыңғай зейнетақы қорына аударымдар қазірдің өзінде 15 пайызды құрайды (10 пайызын жұмыскер, 5 пайызын жұмыс беруші төлейді). Дегенмен, жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарналарының (ЖМЗЖ) 5%-ы «шартты жинақтаушы құрамдас» форматында жүзеге асырылады. Бұл жаңа «шартты жарна» (жалақының 5%) болашақта қызметкердің зейнетақысын көбейтпей, үкіметке түседі. ЖМЗЖ  мәселесі туралы толығырақ біздің алдыңғы баяндамамыздан біле аласыз.
• Соңында, үшінші шарт – БЖЗҚ зейнетақы активтері бойынша жоғары инвестициялық кіріс алуы тиіс. Инвестициялық кірістің төмендігі мәселесі көбінесе Қазақстандағы қор нарығының дамымауымен байланысты.

Осылайша, болашақта БЖЗҚ-дан алатын зейнетақыны азды-көпті барабар ету үшін мыналар жеткілікті: тұрғын үй және басқа да мақсаттар үшін зейнетақы жинақтарынан мерзімінен бұрын шығуға тыйым салу; БЖЗҚ-ның 5%-ын шартты жинақтаушыдан жай жинақтаушыға айналдыру (БЖЗҚ-ға жарналардың барлық 15%-ы толығымен қызметкердің шотында жинақталуы тиіс); зейнетақы активтеріне неғұрлым тиімді инвестициялық стратегияларды қолдану және елдегі қор нарығын дамыту.

Қазақстандағы қазіргі зейнетақы жүйесіне (мемлекеттік бюджеттен төленетін зейнетақылар) келетін болсақ, ол келешекте ол жеткілікті әлеуметтік зейнетақы төлеуге қабілетті болады және егер жоғарыда аталған үш шартты жинақтаушы жүйе үшін жоғарыда аталған жағдайда ұзақ мерзімді қаржылық тұрақтылыққа ие болады. 

Дегенмен, бұл жерде БЖЗҚ-дан барабар зейнетақыны (еңбек табысының 60%-ы) бүкіл еңбек өтілі (шамамен 40 жыл) үшін толық жарна төлегеннен кейін ғана алуға болатынын айта кеткен жөн. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі салыстырмалы түрде жақында ғана жұмыс істей бастады және қазіргі БЖЗҚ салымшыларының көпшілігі бұдан былай 40 жыл бойы міндетті жарналарды төлей алмайды. Бұл жағдайда үкімет зейнетақының жалпы сомасын еңбек кірісіне сәйкес ету үшін мемлекеттік бюджеттен қосымша зейнетақы төлеуге мәжбүр. Бұл жерде үлкен сұрақ туындайды: үкімет зейнетақының қандай мөлшерін барабар деп санайды?

Қазақстанның зейнетақы жүйесінің негізгі проблемаларының бірі – оған халықтың басым бөлігінің сенімсіздігі. Соның ең маңызды дәлелі – азаматтарымыздың БЖЗҚ-дан кез келген себеппен және кез келген сылтаумен зейнетақы жинақтарын тез арада алуға деген зор ұмтылысы болды. Өкінішке орай, мұндай сенім көп жылдар бойына ақталуы мүмкін және ол бір сәтте жоғалады. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне мұндай сенімсіздіктің себептері: халықтың қаржылық сауаттылығының төмендігі; бірінші кезеңде жеке зейнетақы қорларының әлсіз реттелуі; теріс фон құру және жеке зейнетақы қорларының бір мемлекеттік зейнетақы қорына (БЖЗҚ) директивалық бірігуі; БЖЗҚ құрылғаннан кейін бірден мемлекеттік және квазимемлекеттік бағалы қағаздарға БЖЗҚ-ның нарықтық емес инвестициялары. Бүгінде Қазақстанда мұндай проблемалар жоқ, бірақ жинақтаушы зейнетақы жүйесіне деген сенімсіздік сақталуда.

Біздің ойымызша, зейнетақы жүйесіне деген сенімді қалпына келтіру үшін үкіметке зейнетақы жүйесін дамытудың ұзақ мерзімді стратегиясын әзірлеу қажет, одан халықтың басым бөлігі тиісті зейнетақыны қашан және қалай алуға болатынын түсінеді. қартайғанда. Осыдан кейін жеткілікті жақсы зейнетақы жүйесіне күтпеген жерден ұзақ мерзімді әсері бар кенет теріс өзгерістер енгізілгеннен айырмашылығы, осы стратегияны қатаң сақтау қажет.

Сонау 2014 жылы қазіргі «Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесін одан әрі жаңғыртудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы» бекітілген болатын. Бұл құжат әлдеқашан ескірген, ол озық әлемдік тәжірибеге сәйкес келмейді және бұл құжаттан қарапайым адам оны қартайғанда қандай зейнетақы күтіп тұрғанын түсіну қиын. Сондай-ақ, бүгінде аталған барлық келеңсіз өзгерістерден кейін біз енді жаңғырту туралы емес, зейнетақы жүйесінің бастапқы мәнін қайтару туралы айтып отырмыз. Біздің ойымызша, бұл салада жаңа құжат әзірлеп, бекіту кезек күттірмейтін мәселе.

Мұрат Темірханов – Halyk Finance Басқарма төрағасының кеңесшісі