Қазақстанда ақшаларын адал емес құрылыс салушыларға сеніп тапсырып, не үй ала алмай, не ақшасын қайтара алмай қалған жағдайлар жиі кездеседі. Бұл ауқымды әлеуметтік құбылыс. Үлескерлік құрылыс саласындағы құқықтық реттеудің күшеюіне қарамастан үлескерлерді алдау деректері әлі де жүйелі болып жатыр. 

Мәселен, биыл көктемде ҚР Бас прокуратурасы соңғы екі жылда тергеу органдары адал емес құрылыс салушыларға қатысты 20 қылмыстық іс қозғап, 16 адамның сотталғанын атап өтті. Бұл құрылысшылар азаматтарға жалпы сомасы 30 млрд теңгеден астам шығын келтірген.

Қаржыны заңсыз жинағаны үшін 300-ден астам компания әкімшілік жауапкершілікке тартылып, жалпы айыппұл көлемі 250 млн теңгені құрады. Елімізде баяғыда пайдалануға берілуі тиіс құрылысы аяқталмаған ондаған үй бар. Бұл проблемалық нысандардың басым бөлігі елордада.

Мәселен, Астанада жыл басындағы дерек бойынша 90 нысан рұқсатсыз салынып жатқан. Бүгінде оның 44-і ғана құрылысқа барлық рұқсаттарды алған, қалған 46 құрылыс нысаны бойынша ескертулер жойылуда, ал рұқсат алу рәсімі аяқталмаған.

Жалпы, елорда әкімдігінің мәліметінше, биыл 30-дан астам сақалды құрылысты аяқтау жоспарланған. Бұнда 4 мыңға жуық отбасының үлесі бар. Бұл үйлердің біразының құрылысы аяқталды.

Азаматтарды хабардар ету және заң бұзушылықтардың алдын алу үшін Астана әкімдігінің ресми ресурсы мен бұқаралық ақпарат құралдарында үлескерлерден ақша тартуға құқығы жоқ құрылыс салушылардың қара тізімі деп аталатын жүйелі түрде жарияланады. Мұндай тізім соңғы рет биыл 29 тамызда жарияланды, оған елордадағы 138 құрылыс салушы кірді. Бұл мәселенің ауқымдылығын көрсететін өте күрделі көрсеткіш.

Салынып жатқан көппәтерлі тұрғын үй кешендерінде қолданыстағы заңнаманы айналып өту арқылы жасалған барлық мәмілелер (алдын ала брондау, брондау, инвестициялау, талап ету құқығын беру және т.б. келісімдердің барлық түрлері) үлескерлердің құқықтары мен мүдделерін қорғаусыз қалдырады.

Үлескерлердің қаражатын тартуға құқығы жоқ әзірлеушілердің толық тізімін мына жерден табуға болады.

Бұл компаниялар үлескерлердің ақшасын тартуға құқығы жоқ құрылыс салушылар тізіміне енгізілгеніне қарамастан, олар өздерінің үйлерін, соның ішінде қара тізімде тұрғандарын да белсенді түрде жарнамалап, сатады. Міне, осындай бірнеше әзірлеушілер:

• Бүгінгі күнге дейін «Tumar Group» ЖШС құрылыс компаниясының әлеуметтік желілерінде Tumar Club тұрғын үй кешені туралы ақпарат бар, дегенмен компанияның оған үлескерлерді тартуға құқығы жоқ. Сонымен қатар, аталған нысан бойынша ақпарат korter.kz порталында және әзірлеушінің ресми сайтында орналастырылған.
• Boston Comfort House тұрғын үй кешенін салған«Boston» ЖШС құрылыс компаниясының жағдайы да осындай.
• Тағы бір мысал, Бұқар жырау De Luxe тұрғын үй кешенін салған «Zeta construction» ЖШС.

Бұл құбылыс алаңдатарлық, өйткені ол үлескерлер үшін елеулі тәуекел тудырады және жалпы қоғамда әлеуметтік шиеленісті өршітеді. 

Естеріңізге сала кетейік: «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» заңға сәйкес, тұрғын үй құрылысына үлестік қатысуды ұйымдастырудың үш заңды жолы бар:

• «Қазақстандық тұрғын үй компаниясы» АҚ-нан (ҚЖК) кепілдік алу;
• екінші деңгейлі банк жобасына қатысу;
• құрылыс салушының өз қаражаты есебінен тұрғын үйдің қаңқасын салғаннан кейін жергілікті атқарушы органнан рұқсат алу.

Осылайша, әлеуетті инвестор осы мәліметтерге назар аударып, алданып қалмау үшін барлық құжаттарды мұқият тексеруі керек. Айта кетерлігі, тұрғын үй құрылысының бірыңғай операторы «ҚТК» АҚ үлестік қатысуға кепілдік беру тетігінің тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз етеді және кепілдік жағдайы туындаған жағдайда үлескерлердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға жауапты.

ҚТК кепілдігі құрылыс салушыға сенімділікті мұқият тексергеннен кейін беріледі: қаржылық көрсеткіштер, баға саясаты, қаржыландыру көздері, құрылыстың көлемі мен құны талданады; рұқсаттар мен құқық белгілейтін құжаттарды қарады; заңды немесе салықтық іс жүргізудің жоқтығы тексерілді. Құрылыс салушы міндеттемені орындамаған жағдайда, ҚТК нысанның құрылысын аяқтау және үлескерлерге оларға тиесілі тұрғын үйді беруге міндеттеме алады.

Сонымен қатар, тұрғындарды үлестік құрылыс нысандары туралы сенімді және толық ақпаратпен қамтамасыз ету үшін ҚТК заңды үлестік құрылыс нысандарының тізбесін қамтитын Тұрғын үй порталы – www.homeportal.kz ақпараттық жүйесін әзірледі. Сонымен қатар, портал үлескерлердің қаражатын тартуға тиісті рұқсаты немесе кепілдігі жоқ әзірлеушілер туралы ақпаратты жариялайды (жергілікті атқарушы органдардың мәліметі бойынша).

Қазіргі уақытта «Тұрғын үй порталы» дерекқорында 747 заңды үлестік тұрғын үй құрылысы жобасы бар, оның 189-ы салынып жатыр. Салынып жатқан нысандардың ішінде 59-ы Тұрғын үй кодексінің кепілдігімен, 27-сі жергілікті атқарушы органдардың рұқсатымен, 103-і ҚР екінші деңгейлі банктерінің қатысуымен салынып жатыр.

Ал елімізде қазірдің өзінде 227 нысан бойынша рұқсатсыз немесе кепілдіксіз 205 құрылыс салушы бар. Мұндай нысандардың толық тізімін порталдан да табуға болады.

Сонымен қатар, ҚЖК www.khc.kz ресми сайтында «Жеке тұлғалар» бөлімінде және «Үлескерлер» бөлімшесінде салынып жатқан нысандарға кепілдік беру туралы келісімдердің тізілімін және тұрғын үй кешендерінің құрылыс барысы туралы ақпаратты жариялайды.

Сонымен қатар, ҚТК «Қазреестр» тұрғын үй құрылысына үлестік қатысудың бірыңғай ақпараттық жүйесінің сенімді басқарушысы. Бұл ақпараттық жүйенің негізгі мақсаты тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы келісімдерді (ҮҚК) автоматтандырылған тіркеу және есепке алу.

Жүйе мектепке дейінгі білім беру ұйымын тіркеу туралы үзінді көшірме беру бойынша мемлекеттік қызметті көрсетуге кететін уақытты айтарлықтай қысқартуға, сондай-ақ үлестік құрылыс нарығында тұрғын үйді «қосарланған» сатуды жоюға мүмкіндік береді. Сатып алушылар мұндай үзінді көшірмені ҰҚК жасағаннан кейін міндетті түрде әзірлеушілерден сұрауы керек, өйткені соңғы уақытта әзірлеушілер акционерлерден ақша жинауға рұқсат алып, ҮҚК жасағаннан кейін оларды «Қазреестрде» тіркемейтін оқиғалар жиілеп кетті. Мұндай үзіндісіз үлескердің құқықтары салынып жатқан тұрғын үй кешеніндегі оның үлесін бірнеше адамға сату тәуекелінен қорғалмаған болып қалады.

Жалпы, ҚР-да үлескерлер үшін тәуекелдер әлі де бар және адал емес құрылыс салушылардың айлаларына түсіп қалмау үшін сіз ортақ құрылысқа қатысты біз сипаттаған барлық тармақтарды ескеруіңіз керек және әзірлеушілердің тиісті құжаттарын көруіңіз қажет. Бірыңғай тұрғын үй құрылысы операторынан ақпараттық порталдарды құру нарықты ашық етеді және бұл белгілі бір құрылыс салушылардың сенімділігін зерттеп, талдаған үлескерлерге өздерін алдаудан қорғауға мүмкіндік беретін жалғыз нәрсе.