Ұлттық банк маусым айындағы валюта нарығына қатысты кезекті хабарламасын жариялады. Айдың соңында теңге бағамы 5,5% әлсіреді, бір АҚШ доллары 471,84 теңге болды. Біздің ойымызша, теңге бағамының айтарлықтай әлсіреуінің басты себебі – үкіметтің бюджет саясатындағы терең проблемалар.
Мамыр айындағы теңге бағамына бұрынғы шолуымызда болжағанымыздай, маусым айында Ұлттық қордан валюта сатудың жоспарланған екі есеге төмендеуі теңгенің әлсіреуіне әкелуі керек, бұл расымен де болды. Маусым айында үкімет бюджетті қаржыландыру үшін Ұлттық қорға «Қазатомөнеркәсіп» АҚ-ның акцияларына қаражат салуға рұқсат берді, сондықтан осы операцияға Ұлттық қордан валюта сатудың ұлғаюы шілдеде теңгенің нығаюына әкеледі деп күткен едік. Дегенмен, реттеуші өз жолдауында үкіметтің шілде айында бюджетке аударымдар бойынша өтініштеріне сәйкес Ұлттық қордан шетел валютасын сатуды небәрі 100 миллион долларға (450 миллион доллардан 550 миллион долларға дейін) ұлғайту жоспарланып отырғанын атап өтті. Бұл мамырда сатылған 800 миллион доллардан айтарлықтай төмен. Осыған байланысты, нарықтарда басқа да үлкен өзгерістер болмаған жағдайда, шілдеде теңгенің долларға шаққандағы бағамы 465-475 аралығында болады деп күтеміз.
Ұлттық банктің ақпараттық хабарламасында айтылғандай, маусымда Үкіметтің тапсырысы бойынша Ұлттық қордан бюджетке аударымдарды қамтамасыз ету үшін валюта сату көлемі 420 миллион долларды құрады, бұл Ұлттық қордан сатылған валютадан екі есе аз. Өткен айдағы теңге бағамына шолу жасағанымызда болжағанымыздай, Ұлттық қордан валюта сатудың мұндай жоспарлы екі есеге төмендеуі теңгенің әлсіреуіне әкелуі керек. Дәл сол кезде Ұлттық банк БЖЗҚ үшін шетел валютасын сатып алу көлемін 500 миллион доллардан 293 миллион долларға дейін қысқартқанына қарамастан маусым айында дәл осылай болды.
Маусым айында теңге бағамына әсер ететін барлық басқа іргелі факторлар (мұнай бағасы, төлем балансы және т.б.) іс жүзінде өзгеріссіз қалды, ал Ресейде рубль/доллар бағамы тіпті нығайды (жаңа санкцияларға қарамастан немесе олардың салдарынан). Осылайша, маусымда теңгенің біршама күрт әлсіреуіне бірден-бір себеп Ұлттық қордан долларды валюта биржасында сату көлемінің екі есе төмендеуі болды, бұл да теңгенің әлсіреуі туралы нарықтық күтулерге әсер етті.
Шілдеде үкіметтің өтінімдері бойынша Ұлттық банк 450-ден 550 миллион долларға дейін сатуды жоспарлап отыр, бұл маусым айындағыдан шамамен 100 миллион долларға артық. Сонымен қатар, шілдеде Ұлттық банк БЖЗҚ үшін валюта сатып алуды маусымдағыдай (250-ден 350 млн долларға дейін) диапазонда ұстауды жоспарлап отыр. Яғни, Ұлттық банктің биржадағы валюта сатуының таза сомасы да шамамен 100 миллион долларға өседі. Нәтижесінде, нарықтарда басқа да маңызды өзгерістер болмаған жағдайда теңгенің АҚШ долларына шаққандағы бағамы өзгереді деп күтеміз. Шілдеде 465-475 аралығында болады.
Ұлттық валюта бағамының одан әрі серпіні айтарлықтай дәрежеде Ұлттық қорды трансферттер түрінде немесе Ұлттық қордың квазимемлекеттік компаниялардың акцияларын сатып алуы түрінде бюджетті толықтыру үшін пайдаланудың ай сайынғы біркелкі емес кестесіне байланысты болады.
Салық-бюджет саясатындағы проблемалар теңгеге деген сенімсіздікке әкеледі
Бірнеше рет атап өткеніміздей, мұнайды Ұлттық қорды дұрыс контрциклдік пайдаланудың арқасында (контрциклдік бюджет ережелері) елде макроэкономикалық тұрақтылық – экономикалық өсуді, бюджет шығынын, инфляцияны және ұлттық валюта бағамын тұрақтандыру арқылы құрылады. Экономиканың мұнай бағасына тәуелділігін төмендету нәтижесінде жеке кәсіпкерлік пен инвестицияны дамытуға қолайлы жағдай жасалуда. Диверсификацияланбаған мұнай елдерінде (Қазақстан сияқты) контрциклдік фискалдық ережелер орталық банктің ақша-несие саясатына қарағанда инфляция мен айырбас бағамына әлдеқайда көп әсер етеді. Өкінішке орай, Қазақстанда контрциклдік фискалдық саясаттың орнына іс жүзінде керісінше – циклдік саясат қолданылады.
Дұрыс құрылымдалған контрциклдік фискалдық саясат ұлттық валюта бағамының мұнай бағасына терең тәуелділігін төмендетеді, мұнай бағасының күрт өзгеруіне қарамастан оны әлдеқайда тұрақты етеді. Алайда, бүгінгі таңда бюджет саясатының циклдік сипатымен қатар, Ұлттық қордан валютаны ай сайынғы сатудың біркелкі болмауы өзекті мәселелердің бірі, бұл теңге бағамының құбылмалылығы мен болжамсыздығын арттырады, бұл өз кезегінде нарық пен халықтың ұлттық валютаға деген сеніміне үлкен әсер етеді.
Экономиканың терең мұнайға тәуелділігіне байланысты Қазақстандағы теңге бағамының қалыптасуында Ұлттық қорға валютаны сатып алу және сату іргелі рөл атқарады. Өкінішке орай, Ұлттық банктің валюта нарығына қатысты ақпараттық хабарламалары Ұлттық қорды пайдалану мен теңге бағамы арасындағы байланысты түсіндірмейді, бұл да теңгеге деген сенімге айтарлықтай әсер етеді.
Толыққанды контрциклдік фискалдық саясаттың бір бөлігі ретінде үкіметтің ай сайынғы Ұлттық қор қаражатын пайдалану жоспарын нақты және қатаң сақтауы өте маңызды, сонымен қатар валютаны сатып алу мен сатудың қатаң ережелері болуы керек. Өкінішке орай, бюджетті жоспарлау және мемлекеттік жоспарларды орындау жетілдіруді талап етеді, бұл туралы біз бірнеше рет, сондай-ақ Жоғарғы Соттың есеп берулерінде атап өттік.
Тиісті түрде құрылымдалған контрциклдік бюджет саясатында алдағы жылға Ұлттық қордан трансферттер мен Ұлттық қордан шетел валютасын сатып алу-сату бойынша бірыңғай айлық жоспарларды үкімет алдын ала жоспарлап, республикалық бюджетке енгізуге тиіс. Парламентте Ұлттық қордың аударымдары мен айырбастау операцияларының ай сайынғы бірыңғай жоспарларын жыл сайын бекіту үкіметтің тәртібін арттырады. Бұл кесте валюта нарығына қатысушыларға және бүкіл жұртшылыққа белгілі болуы керек және Ұлттық Банк бұл кестені нарықтық бейтараптық қағидаттарына сәйкес жүзеге асыруы керек. Ұлттық қордың аударымдары мен айырбастау операцияларының бірыңғай жоспарларын мүлтіксіз орындаудың мұндай жүйесі теңгенің айырбас бағамын және тұтастай алғанда экономиканы тұрақтандыруы тиіс, бұл ұлттық валютаға деген сенімді айтарлықтай арттыруға тиіс.
Мұрат Темірханов – Halyk Finance Басқарма төрағасының кеңесшісі