Қазақстанда базалық мөлшерлеме 16,75%-дан 16,5%-ға төмендеді. Былтыр күзден бері 16,75% деңгейінде болған базалық мөлшерлеменің тым жоғары екенін айтушылар өзге елдердің мөлшерлемесімен салыстырып жатады. Алайда, инфляция бірдей болмаса, (ал біздің елде салыстыратын әлгі елдерден айтарлықтай жоғары екені анық) мөлшерлемені салыстыру ақылға қонымсыз. Яғни, базалық мөлшерлеменің жеке өзін емес, оның инфляциямен қатынасын салыстырған дұрысырақ болады.

Орталық банктердің, оның ішінде Қазақстандағы ақша-несие шарттарын бағалау және салыстыру кезінде, әдетте, номиналды базалық мөлшерлеме мәні ғана ескеріледі. Соған сәйкес, сарапшылар мен БАҚ базалық мөлшерлеменің деңгейін айта келе ақша-несие саясатының ынталандырушы немесе тежеуші сипатын талдап жатады. Яғни, қай елдегі болмасын ақша-несие шарты негізінен базалық мөлшерлеменің номиналды мәндері негізінде салыстырылады.

Алайда осы орайда біз бірқатар факторларды, соның ішінде базалық мөлшерлеменің инфляцияға қатынасын ескермей, атүсті қарап өтетін секілдіміз. Сонымен бірге, ақша-несие саясатының елге тән ерекшелігі мен экономиканың жергілікті құрылымы да назардан тыс қалып қояды. Мысалы, бір мемлекеттің базалық мөлшерлемесі – 30%, жылдық инфляциясы – 40% болса, сол уақытта екінші елдің базалық мөлшерлемесі – 9%, ал инфляциясы 4% болса, онда бірінші ел қатаң ақша-несие саясатын жүргізіп отыр деп қорытынды шығаруға әсте болмайды. Сонымен қатар бірінші елдегі «жоғарғы» мөлшерлеме жоғары инфляцияға қарамастан жұмсақ ақша-несие саясатын меңзеуі мүмкін. Ал екінші елге келер болсақ, инфляциясы 4% болып тұрған кездегі «төмен» пайыздық мөлшереме қатаң монетарлық саясаттың жүргізіліп жатқанын айғақтайды.

Осы ретте ақша-несие саясатына әділ баға беру үшін базалық мөлшерлеменің нақты мәнін пайдалану қажеттігі туындайды. Яғни, инфляцияны шегеріп тастағанда қалатын мән. Нақты мәннің басты артықшылығы – нақты инвестиция кірісінің шекті нормасын көрсетеді. Бұл орайда құнсызданған ақша көлемі ескеріледі. Инфляция табыс салығы болғандықтан, инвесторлар негізінен номиналды емес, нақты кіріс деңгейіне бағдарланады.

Қазір біздің елде базалық пайыздық мөлшерлеме – 16,5% (ҰБ ақша-несие саясаты комитеті 2023 жылдың 25 тамызында базалық мөлшерлемені 16,75 пайыздан 16,05 пайызға дейін төмендетті), ал жылдық инфляция деңгейі – 14%. Инфляция бойынша мақсат – 5%. Өткен жылдың соңы, осы жылдың басында инфляцияның 20%-ға дейін шарықтап кеткені белгілі. Осы ретте Ұлттық банк айтарлықтай қатаң қадамға барып базалық мөлшерлемені 16,75%-ға көтеріп, сол деңгейде біраз уақыт ұстап отырды. Сөйтіп, экономикадағы артық ақша ағынын шектеді. Соның нәтижесінде тұтынушылық көлем, тиісінше тауарлар мен қызметтерге деген сұраныс бәсеңдеп, бұл баға саясатында жеңлдік туғызды және бағалардың өсімі біртіндеп баяулауға көшті. Сегізінші айда инфляция 14% болып тіркелді. Жыл басындағы 20%-бен салыстырғанда бұл әжептәуір жеңіс және біз мұнымен де тоқтап қалмақ емеспіз. Сол себепті де базалық мөлшерлемені тым еркіне жібермей, 25 пайыздық тармаққа ғана азайтып отыр. Өйткені қымбатшылық тәуекелі ешқашан түбегейлі жойылмақ емес. Оның үстіне, Қазақстан сияқты сыртқы факторларға тәуелді және икемді, геосаяси шиеленістерге тым сезімтал елде.

Осы орайда номиналды пайыздық мөлшерлеме мен нақты пайыздық мөлшерлеменің ара-жігін ашып өтелік. 2022 жылдың желтоқсанында бізде инфляция 20,3%, базалық мөлшерлеме 16,75% болған кезде нақты мөлшерлеме 3,5% болды. Яғни, инфляциядан базалық мөлшерлемені шегеріп тастадық. Ал қазіргі жағдайда нақты базалық мөлшерлеме – 2,5% ғана. Көпшілік базалық мөлшерлеме 16,5, бұл несиені қымбат етеді, кәсібін жүргізгісі келетін бизнестің жолына кедергі жасайды деп байбалам салады. Бірақ олар көп жағдайда инфляцияның әлі де болса екі таңбалы көрсеткіштен (14%) ажырамай тұрғанын ұмытып кете береді.

Осы ретте Ұлттық банк төрағасы Ғалымжан Пірматов Қазақстандағы ақша-несие саясатының ерекшелігін өзге елдермен салыстыруға болмайтынын ескертеді.

«Мамырға дейін бізде теріс нақты мөлшерлеме болып келді. Эксперттер мұны міндетті түрде ескеруі керек. Әртүрлі елдегі базалық мөлшерлеменің номиналды деңгейін салыстырып, сосын бізде жоғары базалық мөлшерлеме болып тұр деу дұрыс емес», дейді ол.

Орталық банктер инфляциялық таргеттеу режимі кезінде инфляцияның мақсатты көрсеткішіне қол жеткізуді және жиынтық өнім көлемінің оның әлеуетті деңгейіне теңдігін қамтамасыз ететін нақты (номиналды емес) пайыздық мөлшерлеменің осындай мәніне ұмтылады. Сонымен бірге, жоғары инфляция жағдайында орталық банк осындай номиналды базалық/негізгі мөлшерлемені белгілейді, бұл кезде оның нақты құны жинақтардың өсуіне ықпал етеді. Экономикалық агенттер коммерциялық банктердің депозиттеріне көбірек ақша жинай бастаса және ағымдағы тұтынуды кейінге қалдырса, онда олар ақшаны депозитке салу уақытына қарағанда болашақта депозиттер бойынша пайыздарды ескере отырып, олардың жинақтары бұрынғымен салыстырғанда көбірек мөлшерде тауарлар сатып алуға және қызметтерді тұтынуға мүмкіндік береді деп санайды.

Нақты мәндегі пайыздық мөлшерлеменің үлкен аналитикалық құндылығын ескере отырып жекелеген дамыған және дамушы елдердегі оның мәніне талдау жүргізілген. АҚШ, ЕО елдері секілді дамыған елдерде монетарлық саясаттың трансмиссиялық механизмі тиімдірек жұмыс істейді. Осыған байланысты инфляцияның өсуі кезінде негізгі мөлшерлеменің өсуі дамушы елдерге қарағанда қалыпты болуы мүмкін. Инфляцияның баяулауына қарамастан АҚШ пен ЕО 2023 жылы базалық мөлшерлемені арттыруды жалғастырды. Соның арқасында құрама штаттардағы нақты мөлшерлеме оң аймаққа ауысты, ал ЕО-дағы нақты мөлшерлеме (-) 6,7%-дан (-) 1,05%-ға дейін жоғарылады. АҚШ пен ЕО-да нақты пайыздық мөлшерлемелердің өсуі номиналды мөлшерлеменің өсуімен де, жылдық инфляцияның төмендеуімен де қатар жүрді.

ТМД елдері ішінен теріс нақты мөлшерлеме тек Әзербайжанда байқалады. Бұл елде Орталық банк инфляциялық таргеттеу аясында пайыздық саясатты белсенді жүргізіп отырған жоқ. Нақты ең жоғарғы деңгейі Армения мен Грузияда тіркелді. Бұл екі ел инфляциялық таргеттеу саясатын толыққанды әрі табысты жүргізіп отыр. Бұл елдердегі инфляцияның айтарлықтай баяулауына қарамастан орталық банктері инфляция тәуекелінің сақталуын атап өтеді және ақша-несие саясатын абайлап жұмсартуда. Бразилия, Ресей, Беларусь және Өзбекстанда нақты пайыздық мөлшерлеме Қазақстанға қарағанда біршама жоғары.

​Номиналды базалық мөлшерлеме деңгейінің «жоғары» екеніне қарамастан Қазақстандағы оның нақты мәні былтыр жыл соңында теріс болды (-3,5%). Нақты мөлшерлеме оң аймакқа тек 2023 жылы мамырда ғана ауыса алды және ол 2,75%-ға тең болды. Елдегі нақты мөлшерлеменің оң деңгейде сақталуы теңгелік активтердің тартымдылығын арттырады. Бұған бейрезиденттердің мемлекеттік бағалы қағаздарға әкеліп жатқан ақша ағыны дәлел. Сәуірден бастап бейрезиденттердің мемлекеттік бағалы қағаздарға деген сұранысы қалыпқа келе бастаған еді. Орталық депозитарий мәліметі бойынша, сәуірде бейрезиденттердің салған салымы 46 млрд теңгеге дейін өсті – 461,4-тен 507,0 млрд теңгеге. 2023 жылдың басынан бері көрсеткіш 126 млрд теңгеге жоғарылаған. Сондай-ақ салымдардың долларлануы азайып, ұлттық валютадағы депозит өсім көрсетіп жатыр. Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің дерегіне сүйенсек, 2023 жылдың наурызында теңгелей депозит көлемі 3,7%-ға, 21,6 трлн теңгеге дейін артқан. Шетелдік валютадағы өсім небәрі 1,3%-ды құрапты. Осындай факторлар қосыла келіп, экономикадағы инфляциялық қысым да біртіндеп азайып келеді. Түркия мен Әзербайжанды есептемегенде, қарастырылған дамушы елдермен салыстырғанда Қазақстанда және Қырғызстанда нақты мөлшерлеменің ең төменгі оң мәні тіркеліп отыр.

​Осылайша, Қазақстанда номиналды пайыздық мөлшерлеме өзге елдермен салыстырғанда жоғары, алайда инфляция да төмен емес болып тұр. Өз кезегінде ақша-несие саясатының қатаңдығын не жұмсақтығын аңғартатын нақты пайыздық мөлшерлеме жылдық инфляцияны ескергенде өзге елдерден көп төмен. Бұл біздің елде инфляциялық таргеттеу режимі аясында теңестірілген ақша-несие саясатының жүргізіліп жатқанының дәлелі.