Соңғы бір жылда ҚР-ында бейресми жұмыспен қамтылған қазақстандықтардың саны аздап қысқарды. ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, елде әлеуметтік пакетсіз, демалыссыз, сақтандырусыз және барлық басқа еңбек кепілдіктерінсіз жұмыс істейтін адамдардың үлесі 13,6%-дан 12,8%-ға төмендеді. Сандық тұрғыдан алғанда, айырмашылық шамалы: 2021 жылы мұндай жұмысшылар 1,2 млн болса, өткен жылдың соңында - 1,15 млн (минус 49,3 мың адам).
Бұл көрсеткішті соңғы жылдардағы ең төменгі көрсеткіш деп санауға болады. 2017-2022 жылдар аралығындағы статистикалық мәліметтерге сәйкес, стандартты еңбек келісімшарттары бойынша жұмыс істемейтін жұмыспен қамтылғандар біртіндеп 1,38 млн-нан 1,15 млн адамға дейін қысқарды. Жалғыз ерекшелік, мүмкін, 2020 жыл болды, бұл кезде мұндай жұмысшылардың саны сәл ғана өсті.
Өңірлер бойынша экономикалық белсенді халықтың осы бөлігінің мөлшерінің айырмашылығы жоғары. 2022 жылы бейресми жұмыспен қамтылған қазақстандықтардың жартысына жуығы оңтүстікте тұрады: барлығы 532,3 мың адам. Ең жоғары көрсеткіштер Алматы, Түркістан және Жамбыл облыстарында тіркелді (әр облыста 113 мыңнан астам). Әлеуметтік пакеті жоқ жұмысшылардың ең азы Маңғыстау облысында болды: бар болғаны 7,8 мың адам.
2022 жылы бейресми жұмыспен қамтылғандар санының төмендеуінің ықтимал себептерінің бірі көлеңкелі экономика рөлінің жалпы төмендеуі болуы мүмкін. ҚР Қаржы министрлігінің мәліметінше, соңғы үш жылда оның ІЖӨ-дегі үлесі 27%-дан 19,75%-ға дейін төмендеген. ҚР Кәсіподақтар федерациясының сарапшылары көлеңкелі экономиканың мұндай көрсеткіштерімен бейресми жұмыспен қамтылғандардың ресми үлесі өте оптимистік болып көрінеді және белгілі бір дәрежеде жете бағаланбайды деп есептейді. Бұл туралы федерация сарапшылары Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) сарапшыларымен бірлесіп жүргізген Қазақстандағы жұмыспен қамтудың стандартты емес нысандарын зерттеуінде жазды. Сарапшылардың пікірінше, Қазақстанның бейресми секторында жұмыс істейтіндердің үлесі іс жүзінде экономикалық белсенді халықтың 40-45%-ын құрауы мүмкін.
Айтпақшы, ХЕҰ сарапшыларының өздері Қазақстанды бейресми жұмыспен қамту деңгейі 50%-74% дәлізде тұрған елдердің қатарына жатқызады. Бұл көктемде бейресми экономика туралы баяндамада жарияланған 2019 жылға арналған бағалаулар. Бұл ақпараттың біршама бұрынғы уақытқа қатыстылығына қарамастан, біз оны ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының ресми деректері мен халықаралық ұйымдардың бағалауын салыстыру мақсатында ұсынуды жөн көрдік. Еске салайық, ҚР СЖРА ҰСБ дерегінше, 2019 жылы бейресми жұмыспен қамтылғандардың үлесі 13,7% болды. Әрине, бұл көрсеткіш 50%-74% диапазонынан өте алыс.
ХЕҰ жүргізген талдауға қарағанда, еңбек заңнамасын сақтамай, өздері үшін қолайсыз жағдайларда жұмыс істейтін адамдардың үлесі адам дамуының индексіне тікелей байланысты. Елдің экономикасы неғұрлым дамыған болса, ондағы мұндай қорғалмаған жұмысшылардың үлесі соғұрлым аз болады. Инфографика бұл тенденцияны нақты көрсетеді: бейресми жұмыспен қамтудың ең аз үлесі АҚШ, Жапония, Канада сияқты экономикалық дамыған елдерде және Еуропа елдерінің көпшілігінде көрсетілген. Көрсеткіш 20%-дан 49%-ға дейін өзгеретін екінші топқа көршілес Ресей, Түркия, Бразилия және басқа да Оңтүстік Америка елдері кіреді. Қазақстан Қытай, Украина, Беларусь, Үндістанмен бірге үшінші топқа енді. Жұмысшылардың 90%-дан астамы қорғалмаған деп есептелетін Африканың кедей мемлекеттерінде жағдай нашар.
Ауыл шаруашылығы әлі де бейресми жұмыспен қамтылғандардың негізгі салаларының бірі болып қалуына қарамастан, 2022 жылы осы саладағы жұмысшылар санының айтарлықтай төмендеуі байқалды: 653,7 мыңнан 577,3 мыңға дейін (76,4 мың адамға азайған). Бұған ҚР-дағы өңіраралық көші-қон процесі де әсер етуі мүмкін. Ауыл халқы үлкен қалаларға барып, сол жерден жұмыс табуға тырысады. Көбіне олар бейресми сектордан жұмыс іздейді. Статистика құрылыс, өнеркәсіп, қызмет көрсету және көлік сияқты «қалалық» секторлардағы бейресми жұмысшылар санының артқанын көрсетеді.
Бұл гипотезаны бейресми жұмыспен қамтылған жұмыс орындарының жай-күйі туралы деректер де растайды. 2022 жылы учаскелерінде көкөніс егіп, мал ұстауды негізгі жұмысы санайтындар 13,5% аз болды: 2021 жылғы 437,6 мың адам болса, 2022 жылы көрсеткіш 378,3 мың. Шаруа қожалықтарында жалдамалы жұмыс істейтіндер де азайды.
Бейресми жұмыспен қамту бірте-бірте ауылдан қалалық форматқа көшіп, басқа формаға ие бола бастады. 2022 жылы тіркелген кәсіпорындарда жалдамалы әлеуметтік пакетсіз жұмыс істегендер (12,2% көбейген) немесе азаматтық-құқықтық келісімшартқа отырғандар (49,9% көбейген) көп болды. Мұндай жұмысшылар қатарында, мысалы, ірі агрегаторларда жұмыс істейтін такси жүргізушілері немесе жеткізу қызметтерінің курьерлері бар. Олардың да, басқалардың да кірісі көрсетілетін қызметтердің көлеміне және цифрлық қызметтер белгілеген пайызға байланысты.
Әлеуметтік кепілдіксіз жұмыс істейтін қазақстандықтардың қатарында университет немесе колледж дипломы бар адамдар көбейе бастағанын цифрлар растайды. Мәселен, 2022 жылы бейресми жұмыспен қамтылған жоғары білімі бар адамдардың саны бірден 20,2%, орта кәсіптік білімі барлар – 7,8% көбейді. Барлығы 812,9 мыңнан астам осындай азамат болса, олардың бейресми жұмыспен қамтылғандардың жалпы санындағы үлесі 70,6%.
ҚР СЖРА ҰСБ ресми деректері де бейресми жұмыспен қамту енді жұмыс істей бастаған және өздері үшін қолайсыз жағдайларда алғаш рет жұмыс істеуге келіскен жастарға қатысты емес деген қорытынды жасау итермелейді. 2022 жылы бейресми жұмыспен қамтылғандардың жалпы санында 34 жасқа дейінгі қазақстандықтардың үлесі 37% болса, қалғандары орта және одан жоғары жастағы адамдар, олардың саны кемі 725,3 мың.