Қазақстанда интернеттің енуімен биліктің жеке ақпараттың таралуын қадағалау, бақылау және жолын кесу әрекеттерінің саны да артып келеді. Үкіметтің контентті бұғаттауға кең өкілеттіктері бар және интернет провайдерлерді «заңсыз материалды» көрсетпеуге мәжбүрлей алады. Егер контент дер кезінде бұғаттамаса, билік тікелей кіруді шектейді, деп хабарлайды ranking.kz.
Сонымен қатар, мемлекеттік цензураның ауқымын бағалау өте қиын. Бұл туралы жалпыға қол жетімді мемлекеттік деректер жоқ, ашықтық үшін жағдай жасауға мүмкіндік беретін барлық бұғатталған ресурстардың тізімі жоқ.
Алайда бұғатталған ресурстардың саны мен олардың бұғатталуының себептері туралы деректерді қазақстандық Internet Freeedom құқық қорғау ұйымы жинайды. Ұйым деректерді Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінен (АҚДМ) тұрақты сұрап отырады. Алынған жауаптарға сәйкес, 2014 жылдан 2022 жылдың сәуіріне дейін Қазақстанда 95 мыңнан астам интернет-ресурс бұғатталған. Тек 2021 жылдың өзінде бұл көрсеткіш 13,2 мың материалды құрады.
Бұғаттаудың ең көп тараған себебі — қатыгездік пен зорлық-зомбылық, суицид және порнография культін насихаттау. Бұл 2014 жылдан биылғы жылдың сәуір айына дейінгі жалпы бұғаттаулардың 42%-ын құрайды. Екінші орында терроризм және діни экстремизм идеяларын насихаттау: 33%. Алайда, ашықтық жоқ кезде Қазақстанның мұндай қауіп-қатерлерге қарсы күресу және жергілікті заңнаманы бұзу желеуімен желідегі цензураға және еркіндікті шектеуге қаншалықты жиі қатысатыны белгісіз.
Мысалы, өткен жазда ҚР АҚДМ заңсыз деп санаған материалдарды өшірмегені үшін Linkedin іскерлік әлеуметтік желісі бұғатталды. Ресурсқа «онлайн-казиноларға қатысты жарнама» және «иесі емес болса да нақты адамдардың [пайдаланушылардың] атынан жалған аккаунттарын жасады» деген айып тағылды. Сонымен қатар, avaaz.org, change.org онлайн петиция платформалары мен Meduza және Kloop сияқты тәуелсіз саяси БАҚ бірнеше жылдан бері елде жоқ.
Үкіметтің интернетті бақылау әрекеттері туралы ашық деректердің тағы бір маңызды көзі елдегі ең танымал браузер және іздеу жүйесі Google. 2021 жылдың бірінші жартыжылдығының қорытындысы бойынша, корпорацияның мәліметінше, Қазақстан абсолютті көшбасшылар Индонезия мен Ресейден кейін тосқауыл қоюды сұраған контент көлемі бойынша әлемде үшінші орынға шықты.
2011 жылдан бері Google мазмұнды жою туралы сұрауларды тіркей және бұл ақпаратты хабарлай бастағаннан бері Қазақстан бұл компаниямен 532 рет хабарласқан. Бұл сұрауларда билік 260 000-нан астам контентті компанияның әртүрлі қызметтерінен, соның ішінде негізінен YouTube және веб-іздеуден алып тастауды сұрады.
Корпорацияның мәліметінше, мемлекеттерден сұраулар жазбаша да, ауызша да (бірақ Google оларды жазбаша түрде жіберуді сұрайды), әртүрлі деңгейдегі мекемелерден – соттардан, департаменттерден, құқық қорғау органдарынан және т.б ведомстволардан түседі.
Қазақстан Google-дан контентті жоюды жиі сұрайды. Сұраулардың саны 2011 жылы біреу болса, былтыр 159-ға дейін өсті. Соңғы үш жылда сұраулар саны жыл сайын орта есеппен 1,8 есеге өсіп отырды.
Кейбір сұраулар контенттің бірден бірнеше бөлігін өшіруді талап етеді. Мысалы, 2017 жылы өшіру туралы 101 сұрауда 146 000-нан астам контент болды. Бұл абсолютті рекорд. Келесі жылдың өзінде өшіру туралы сұраудағы контент бөліктерінің саны 5,9 мыңға дейін азайды, ал 2021 жылы ол қайтадан 67,5 мыңға дейін өсті.
Google өзінің саясатында әртүрлі себептермен мазмұнды өшіруден бас тартуы мүмкін екенін түсіндіреді: «Кейбір сұрауларда нақты нені өшіру керектігі туралы нақты ақпарат жоқ. Басқа жағдайларда автор контентті өз бетінше алып тастаған болып шығады». Сонымен қатар, барлық келіп түсетін сот шешімдері нақты әрекеттерді талап етпейді, дейді корпорация.
Компания статистикасына сәйкес, Google өте орынсыз сұраулар мен үкіметтің сұрауларын сирек орындайды. Мысалы, 2021 жылдың екінші жартыжылдығында корпорация ҚР сұрауларының 94,9%-ын қабылдамады.
10 жыл ішінде Қазақстан жіберген сұраулардың көпшілігінде ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіреді деген себеппен контентті алып тастау сұралған. Бұл жалпы сұраулардың 57%-ы. Бірақ мұндай өтініштердің саны жыл сайын өзгеріп отырды.
Мұндай шағымдар санының өсуі 2016 жылдың екінші жартысында болды және 2017 жылдың ортасында шарықтау шегіне жетті. Кейінірек сұраулар саны азая бастады және содан бері 2017 жылғы мәннен аспады. Бірақ 2019 жылдан бастап ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіретін деген себеппен сұраулар саны қайта өсе бастады. Мысалы, өткен жылы ҚР құзырлы органдары осындай 61 өтініш (жалпы санның 38%) жолдаған.
Қазақстанның контентті алып тастау туралы сұрауларының екінші ең көп тараған себебі үкіметті сынау болды (соңғы 10 жылдағы 21%). Соңғы екі жыл бұл параметр бойынша рекордтық көрсеткішке ие болды: 2020 жылы үкіметтің сынына байланысты Қазақстан Google-ға 44 рет, 2021 жылы 47 рет жүгінген.