Қазақстанның фармацевтика индустриясы тұрақты өсуді көрсетіп, елдің макроэкономикалық құрылымында маңызды орынға ие болуда және халықаралық аренаға шығуда.

IQVIA-ның 2023 жылғы деректеріне сәйкес, Қазақстан фармацевтикалық өнімдерді сату бойынша ТМД елдері арасында үшінші орынға шығып, Ресейден кейін (25,2 млн АҚШ доллары) және Өзбекстаннан (1,6 млн АҚШ доллары) озық нәтиже көрсетті. Ең басты ерекшелік — 2020-2023 жылдар аралығындағы жинақталған орташа жылдық өсу қарқынының (CAGR) 14%-ға жетуі.

Бұл көрсеткіш Ресеймен (10%), Армениямен және Қырғызстанмен (екеуінде де 12%) салыстырғанда әлдеқайда жоғары.

Өндірістік динамика: сұраныстың артуына сәйкес сенімді өсу

Қазақстан Республикасы Ұлттық статистика бюросының деректеріне сәйкес, 2024 жылдың алғашқы жартысында фармацевтикалық өнім өндіру көлемі 95 028 млн теңгені (211,6 млн АҚШ доллары) құрап, 2023 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 14,8%-ға артты. Бұл өсімге ең көп үлес қосқан — дәрі-дәрмек өндірісінің 20,4%-ға артуы, ал басқа фармацевтикалық препараттар өндірісі 13%-ға өсті. Физикалық тұрғыдан дәрі-дәрмек өндірісінің көлемі 10,5%-ға артып, 17,9 тоннадан 19,8 тоннаға дейін жетті.

Мұндай тұрақты өндірістік қуаттылықтың өсуі ішкі сұраныстың артуын, сондай-ақ экспорттық әлеуеттің кеңеюін көрсетеді, бұл Қазақстанның әлемдік фармацевтика нарығындағы стратегиялық орнын нығайтуға ықпал етеді.

Экспорттық әлеует: нарықтардың диверсификациясы және жаңа көкжиектер

Қазақстанның фармацевтика секторын дамытудың маңызды аспектілерінің бірі — экспорттық жеткізілімдердің қарқынды өсуі. 2024 жылдың бірінші жартысында Қазақстан 5,1 мың тонна фармацевтикалық өнімді 32,6 млн АҚШ долларына экспорттады, бұл өндірілген өнімнің жалпы көлемінің 15,4%-ын құрайды. Экспорттың ақшалай көлемінің 56,1%-ға айтарлықтай өсуі физикалық көлемдердің 6,6%-ға ғана өскеніне қарамастан орын алды. Бұл дисбаланс экспортталатын өнім құрылымының өзгеруін көрсетеді: жоғары қосымша құны бар вакциналар мен қан препараттары сияқты өнімдердің үлесі артқан.

Фармацевтикалық өнімдерді негізгі импорттаушы елдер:

Ресей

Экспорт көлемі: 2 993 тонна (жалпы экспорттың 58,8%-ы)

Экспорттың ақшалай көлемі: 14,7 млн АҚШ доллары (45,1%-ы)

Ақшалай экспорт 68,7%-ға өсті, алайда физикалық көлемдер 7,2%-ға азайды.

Қырғызстан

Экспорт көлемі: 1 037 тонна (25,7%)

Экспорттың ақшалай көлемі: 5,6 млн АҚШ доллары (17,0%).

Өзбекстан

Экспорт көлемі: 658 тонна (12,9%)

Экспорттың ақшалай көлемі: 4,997 мың АҚШ доллары (15,3%)

Динамика: ақшалай экспорт 28,5%-ға төмендеді, алайда физикалық көлемдер 296,2%-ға артты.

Беларусь

Экспорт көлемі: 16 тонна (0,3%)

Экспорттың ақшалай көлемі: 3,336 мың АҚШ доллары (10,2%).

Экспорт географиясын кеңейту: мүмкіндіктер мен сынақтар

Қазақстандық фармацевтикалық өнімдер ТМД елдеріне дәстүрлі экспорт бағыттарынан тыс жаңа нарықтарға кеңінен енуін жалғастыруда. Ең перспективалы бағыттардың бірі — Литва, Германия және Түркия. Бұл экспорт географиясының айтарлықтай кеңеюін көрсетеді, бұл Қазақстан үшін әлемдік аренада жаңа мүмкіндіктер туғызуда.

Литва: 2024 жылдың алғашқы жартысында Қазақстан Литваға 3 тонна фармацевтикалық өнімді 434 мың АҚШ долларына экспорттады. Бұл физикалық тұрғыдан 794,1%-ға, ақшалай тұрғыдан 1 208,5%-ға өсім көрсетті.

Германия: Экспорт көлемі 0,08 тоннаны құрап, 28 мың АҚШ долларына жетті, бұл 2023 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда физикалық тұрғыдан 6 586,9%-ға, ақшалай тұрғыдан 2 402,4%-ға артқанын көрсетеді. Германия — Еуропадағы ең ірі фармацевтикалық нарықтардың бірі, Қазақстанға болашақта үлкен ынтымақтастық мүмкіндіктерін ашады.

Түркия: Физикалық көлемдердің 97,9%-ға азаюына қарамастан, ақшалай экспорт 1 309,3%-ға артып, 1 мың АҚШ долларына жетті. Бұл қымбат және арнайы өнімдерді экспорттау туралы айтуы мүмкін.

Арнайы өнім топтары: жоғары құнды сегменттердегі позицияларды нығайту

Қан вакциналар, сарысулар және қан өнімдері экспортының күрт өсуі ерекше назар аудартады. 2024 жылдың бірінші жартысында Қазақстан 44 тонна осындай препараттарды экспорттап, бұл өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 100,4%-ға жоғары. Экспорттың ақшалай көлемі 11,7 млн АҚШ долларын құрап, 256%-ға артты. Әсіресе, «адам мен жануар қанының терапиялық мақсатта» экспортының ақшалай көлемі 282,8%-ға өсіп, Қазақстанның фармацевтиканың тар сегменттеріндегі әлеуетін көрсетеді.

Стратегиялық перспективалар және қауіп-қатерлер

Айтарлықтай жетістіктерге қарамастан, Қазақстанның фармацевтикалық секторы бірқатар сын-қатерлерге тап болуда. Ресейге экспорт көлемдерінің 7,2%-ға төмендеуі осы стратегиялық нарықтағы бәсекелестіктің күшеюін немесе логистикалық қиындықтарды көрсетуі мүмкін. Сонымен қатар, экспорттың ақшалай көлемінің өсуі жеткізілім құрылымының өзгеруін көрсетеді, бұл ұзақ мерзімді перспективада биофармацевтика мен вакциналар сияқты жоғары маржиналды сегменттерде өсу мүмкіндіктерін жасай алады.

Еуропа мен Таяу Шығысқа экспорттық жеткізілімдердің кеңеюі Қазақстан үшін жаңа көкжиектер ашады, алайда осы нарықтардағы жетістік елдің сапа талаптары мен реттеу стандарттарына бейімделу қабілетіне байланысты болады.

Қорытынды

Қазақстанның фармацевтика секторы елеулі өзгерістердің алдында тұр. Өндіріс және экспорт көлемдерінің табысты өсуі құрылымдық оң өзгерістерді көрсетеді, алайда тұрақты өсу үшін экспорттық арналарды әрі қарай дамыту, логистиканың тиімділігін арттыру және халықаралық стандарттарға бейімделу қажет. Тек осы жолмен Қазақстан әлемдік фармацевтика нарығындағы өз позициясын нығайтып, осы жоғары бәсекелестік салада өз әлеуетін жүзеге асыра алады.

Автор: Руслан Султанов, экономист