Өткен мақалада Қазақстанның «сыртқы қарызы» мен «мемлекеттік борыш» сияқты ұғымдармен таныстық. Ал енді келесіні талқылайық. Біздің мемлекет өз тұрғындарынан да қарыз алады екен. Ол борышты мемлекет Қазақстан қор биржасында (KASE) облигациялар шығару арқылы тартады.

Осы облигациялар «Мемлекеттік құнды қағаздар» деп аталады.Облигация – нақты бір мерзімге белгіленген кірістілігі бар қарыз қағазы. Оны қор биржасында тіркелген, қаржы тартуға ниеті бар кез-келген компания шығара алады. Ол үшін компания биржаның белгілі бір тәртібіне сай рәсімдерден (Проспект дайындап және тіркеу, т.б.) өтуі тиіс. Ал мемлекет атынан құнды қағазды ҚР Қаржы министрлігі шығарып отырады.

Нақты бір мерзімге белгіленген кірістілігі бар қарыз қағазы дегенді қалай түсінеміз? Мысалы, жылдық кірістілігі 12% болатын бір жылдық облигация деп айтылды дейік. Демек, ол облигацияны миллион теңгеге сатып алсаңыз, онда бір жылдан кейін облигация өтелгенде сіз 1 120 000 теңге аласыз. Сонда миллион теңге облигацияның номиналды құны, ал 120 000 теңге купондық сыйақы болып есептеледі.

Купон жылына бір рет, немесе тіпті екі рет төленуі мүмкін. Ол да облигация шарттарында бірден айтылады. Біз мысал келтірген облигация бойынша егер 6 ай сайын купон төленетін болса, онда сіз облигацияны алғаннан кейін жарты жыл өткенде 60 000 теңге, ал бір жылдан кейін тағы 60 000 теңге сыйақы аласыз. Сонда жылдық 12% кірістілік шығады.

Бір жылдық қана емес, 2,3,5,10 тіпті 15 жылдық облигациялар да бар. Оларда көбіне бекітілген кірістілік жыл сайын төленіп отырады. Мысалы, бір миллион теңгеге 12% кірістілікпен 10 жылдық облигация алсаңыз, онда жыл сайын 120 000 теңгеден купондық сыйақы алып отырасыз. Ал өзіңіздің миллион теңгеңіз 10 жылдан кейін қайтады.

Бүгінде қор биржасында айналымда жүрген мемлекеттік облигациялардың көлемі 25,5 триллион теңгеге жеткен. Биыл бір айдағы орташа алып-сату көлемі 38 миллиард теңгені құрады. Облигацияларды бастапқы нарыққа Қаржы министрлігі шығарады. Ары қарай ол екінші нарыққа айналымға кетеді. Яғни, мемлекеттік құнды қағазды сатып алған инвестор оны биржада қайта сатуға, кепілге қоюға құқы бар. Осылай өз мерзімі біткенге дейін облигациялар инвесторлар арасында айналып жүреді.

Айта кетейік, мемлекет облигациялар шығару арқылы екі мәселені шешеді. Біріншісі – бюджет дефицитін жабу. Еліміздің бюджеті дефициттік болып саналады. Ол дегеніміз - біздің бюджеттің кірісінен шығысы, яғни, тапқан ақшамыздан жұмсайтын ақшамыз көп. Осы жағымсыз айырмашылық дефицит деп аталады. Дефицитті жабу мақсатында мемлекет облигациялар шығарып, ішкі нарықтан қарыз алады. Мысалы, 2022 жылы Қаржы министрлігі облигациялар шығару арқылы 4,2 триллион теңге тарта білді. Ол былтырғы бюджет дефицитін жабуға толықтай жетті. Ал екіншісі – құнды қағаздар нарығын дамыту. Мемлекетіміз құнды қағаздар нарығын дамытуға барынша мүдделі. Бұл біздің қаржы жүйесін күрделендіріп, оны жаңа сатыға шығара алады. Ал мемлекеттің қор биржасында ойыншы болуы облигациялардың тұрақтылығын жақсы қамтамасыз етеді. Себебі, мемлекет – ең сенімді эмитент (құнды қағаз шығарушы). Оның облигация бойынша міндеттемелеріне 100% кепілдік берілген. Демек, егер мемлекеттік облигацияны сатып алсаңыз, дүние төңкеріліп кетсе де, сіздің ақшаңыз купондық кірісімен бірге қайтып келеді.

Бұл әсіресе клиенттердің мол қаржысын ұстап отырған, тәуекелге барғысы келмейтін және инфляция деңгейінен жоғары болатын кірістілікке мұқтаж банк, сақтандыру компаниялары, зейнетақы активтерін басқару қоры сынды ірі қаржы институттарына өте қолайлы. Сенімділігімен қатар, қазіргі уақытта Қаржы министрлігі облигацияларының кірістілігі өте жақсы деңгейде болып отыр.

2023 жылдың 9 айында Қаржы министрлігі бастапқы нарыққа 4,9 триллион теңгеге облигациялардың 33 шығарылымын орналастырды. Кірістілік 11,5 пайыздан 17,78 пайызға дейін жетіп отырды. Бұл ретте, болашақта базалық ставканың түсуі күтіліп отырғандықтан, қазір қысқамерзімді, яғни 1-2 жылдың облигацияларың кірістілігі өте жоғары екенін айта кету керек. Бұл өз кезегінде инвесторлардың мемлекеттік құнды қағаздарға деген сұранысын арттырып отыр.

Қысқасын айтқанда, Қазақстан ғана емес, қаржы жүйесі дамыған көптеген ел де мемлекеттік құнды қағаздар нарығын белсенді түрде дамытып келеді. Себебі, қарыздың құрылымында сыртқы қарыздан гөрі ішкі қарыздың басым болуы тұрақтылыққа жақсы әсер береді. Мемлекет үшін халықаралық қорлардан валютада қарыз алып, оны артынан бюджеттен жырып төлегеннен гөрі, теңгеде есептелетін облигациялар арқылы ішкі нарықтан қарыз алу анағұрлым қауіпсіз болып есептеледі. Және осы арқылы қор биржасына деген қызығушылық артып, отандық инвесторлардың үлкен шоғыры пайда болады.