Әлемдік экономиканың баяулау қарқынына қатысты алаңдаушылық маусымда инвесторлардың жаһандық тәуекел-сентиментіне теріс әсер етті. Бұл жағдайдың теңге мен халықаралық резервтерге ықпалы туралы ҚРҰБ Төрағасының орынбасары Әлия Молдабекова түсіндірме берді

- Өткен айда жаһандық нарықтарға қандай негізгі оқиғалар ықпал етті?

Әлемдік рецессия тәуекелдеріне қатысты пікірталастар маусымда қаржы нарықтарына басым әсер етті. Мәселен, маусымда ковид шектеулерінен кейін ҚХР-ның ірі қалпына келуі есебінен іскерлік белсенділіктің жаһандық көрсеткішінің 53,2 тармаққа дейін өсуі тіркелді. Алайда, ЕО мен АҚШ-та баяулау тіркелді: АҚШ-та өндіріс саласындағы PMI индексі 52,7 тармаққа дейін қысқарып, екі жылдық ең төменгі көрсеткішке жетті. Еуроаймақта қызмет көрсету саласында 53 тармаққа дейін 3,1 тармаққа дейін айтарлықтай төмендеді.

АҚШ ФРЖ мөлшерлемесінің маусымда инфляция бойынша 40 жылдық ең жоғары көрсеткішке қол жеткізуі туралы деректер аясында 1,5-1,75%-ға дейін 75 базистік тармаққа артуы (мамырда 8,6%) әлемдік валюта нарығында АҚШ долларына белгіленген бағаны ұстап тұрды. Маусымда DXY индексі айдың қорытындысы бойынша 2,9%-ға нығайып, айдың ортасында 20 жылдық ең жоғары көрсеткішке дейін өсті. Бұл, әрине, дамушы нарықтардың валюталарына қысым көрсетуде. ЕМ валюта индексі бір айда 2,2%-ға әлсіреді.

Осылайша, жалғасып жатқан геосаяси қақтығыс, жоғары инфляция, орталық банктердің монетарлық саясатын қатаңдату және әлемдік рецессияға қатысты алаңдаушылықтың күшеюі жағдайында маусымда теріс тәуекел-сентименттің қарқын алуы байқалды. Құбылмалылық көрсеткіштері жоғары деңгейде қалып отыр. Нәтижесінде, маусымда акциялар нарығының динамикасы теріс болды. MSCI World жаһандық акциялар индексі айтарлықтай 8,8%-ға төмендеді. Жалпы алғанда, 2022 жылдың бірінші жартыжылдығы әлемдік акциялар нарығы үшін сәтсіз болды, оның төмендеуі шамамен 20%-ды құрады.

Маусымда мұнай бағамдарына жаһандық рецессия қаупі және энергия ресурстарына сұраныстың төмендеуі мүмкін деген қауіп ықпал етпей қоймады. Маусымның қорытындысы бойынша Брент маркалы мұнай бағасы 6,5%-ға төмендеді.

Шілденің басында ауру жұқтыру саны қайтадан өсуі аясында ҚХР-да жаңа карантин шектеулерін ішінара енгізу нәтижесінде мұнай құны 105-107 доллар/баррель аралығында өзгеруде.

- Маусым ішінде теңгенің әлсіреуі қандай жағдайға байланысты орын алды? Ұлттық Банк валюта нарығында валютаны сату немесе сатып алу операцияларын жүргізді ме?

Маусымның қорытындысы бойынша теңге бағамы бір доллар үшін 470,24 теңгеге дейін немесе 13,3%-ға әлсіреді. Нарықтағы мұндай өзгерістерге сыртқы факторлармен қатар, ішкі факторлар да себепші болды. Бірінші кезекте, мен бұрын айтып өткендей, АҚШ доллары позициясының жаһандық күшейгенін атап өткен жөн.

Ішкі факторлардың арасында – дивидендтер төлеу кезеңінде заңды тұлғалар тарапынан валютаға сұраныстың артуы және экспорттаушылардың салықты төлеу үшін сатудың қысқаруына байланысты валюта ұсынысының төмендеуі.

Квазимемлекеттік сектор компанияларының шамамен 480,4 млн АҚШ долларын құраған валюталық түсімін сатуы және Ұлттық қордан республикалық бюджетке трансферттерді қамтамасыз ету үшін валютаны сату ұсыныс жағынан валюта нарығына қолдау көрсетті.

Маусым ішінде Ұлттық Банк ішкі валюта нарығында валюталық интервенциялар жүргізбеді, нарық сентименті мен құбылмалылығы нарықтық жағдайға сәйкес келді. Айырбастау бағамының өзгермелі режимінде теңге үшін құбылмалылықтың орын алуы қалыпты жағдай екенін атап өткім келеді.

- Валюта нарығындағы құбылмалылықтың жоғары болуына байланысты халық арасында белгіленген бағамға қайта оралған дұрыс болар деген сауал туындайды. Сіз бұл жөнінде не ойлайсыз?

Өткен жылдар тәжірибесі көрсеткендей, тіркелген бағам саясаты қысқа мерзімді тұрақтылық елесін қалыптастырады. Оны ұзақ уақыт бойы жасанды жолмен ұстап тұру алтынвалюта резервтерін жұмсау есебінен ғана мүмкін. Нәтижесінде бұл ұлттық валюта бағамын девальвациялау қажеттілігіне алып келеді.

Өз кезегінде, теңгенің еркін өзгермелі бағамы сыртқы ортаның өзгерістеріне бірден ден қоюға мүмкіндік береді. Бұл экономикадағы теңгерімсіздіктердің жинақталуын болдырмайды, сондай-ақ елдің алтынвалюта резервтерінің сақталуына ықпал етеді. Сондықтан Ұлттық Банк тіркелген бағамға көшу мәселесін қарастырмайды.

- Соңғы айларда банктер қолма-қол рубльдің жинақталуына тап болды. Ұлттық Банк осы жағдайды шешу үшін қандай шаралар қабылдады?

2022 жылғы наурызда Мемлекет басшысының 10 мың АҚШ долларынан асатын сомадағы шетел валютасын елден шығаруды шектеу жөніндегі Жарлығы қабылданды. Шара қолма-қол шетел валютасына алыпсатарлық сұраныстың қысымын төмендетуге және шетел валютасын елден әкету тәуекелдерін ретке келтіруге мүмкіндік берді. Өңірде ішкі қаржы жүйесінің тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін көрші елдер де осындай шаралар қабылдады.

Сонымен қатар, Қазақстанның РФ-мен өзара жоғары сауда байланысы салдарынан Қазақстан банктерінде елден әкетуге шектеулер қоюға байланысты қолма-қол рубль жинақталды. Бұған, ең алдымен, шекара маңындағы сауданың қомақты көлемі, сондай-ақ ЕАЭО-ға қатысушы елдер азаматтарының одақ ішінде туристік және өзге де мақсаттармен еркін жүруі сияқты факторлар әсер етті.

Ұлттық Банк Үкіметпен бірлесіп жинақталған рубльге қатысты мәселені шешу үшін Жарлыққа толықтырулар енгізді, онда екінші деңгейдегі банктер үшін қолма-қол рубльді бір рет әкету мүмкіндігі көзделген. Мәселен, Үкімет қаулысының жобасында күшіне енген сәттен бастап 2022 жылғы 31 тамызға дейін 2022 жылғы 1 шілдедегі жағдай бойынша кассаларда жинақталған көлем шегінде Ресейдің қолма-қол рублін әкетуге рұқсат беру жоспарлануда.

Рубльді бір рет әкету аралық шара екендігін және Қазақстан банктерінде Ресейдің қолма-қол рублінің жинақталу проблемасын шешпейтінін түсінеміз. Банктердің қолма-қол рубльді әкетуге тыйым салуды толығымен жою мәселесін қарау сауда ағындарына талдау жүргізуге және жағдайдың тұрақтануына қарай мүмкін болмақ.

- Өткен айда алтынвалюта резервтері қалай өзгерді?

Маусым ішінде алтынвалюта резервтерінің көлемі 800 млн АҚШ долларына төмендеп, 32 млрд АҚШ долларын құрады.

Маусымда АҚШ долларының нығаюы аясында алтын бағасы бір унция үшін 1854,4-тен 1813,6 АҚШ долларына дейін 2,2%-ға төмендеді, осыған байланысты алтын портфелінің төмендеуі орын алды. АВР-дың төмендеуіне Ұлттық Банктегі валюта шоттарынан клиенттер қаражатының әкетілуі әсер етті.

- Ұлттық қордың валюталық активтерінің көлемі маусымда қалай өзгерді және оған қандай факторлар әсер етті?

Алдын ала деректерге сәйкес, маусымның қорытындысы бойынша Ұлттық қордың валюталық активтерінің көлемі өткен айда 2 млрд АҚШ долларына төмендеп, 51,9 млрд АҚШ долларын құрады.

Ұлттық қор активтерінің төмендеуі акциялар бағасының айтарлықтай құлдырауына және АҚШ долларының нығаюына байланысты болды. Ұлттық қордың төмендеуіне Ұлттық қордан республикалық бюджетке трансферттер бөлу де әсер етті.

Биылғы жылғы маусымда трансферттер көлемі 578 млрд теңгені құрады. Трансферттердің едәуір бөлігі Ұлттық қордың теңгедегі шотындағы қалдықтар, сондай-ақ қорға теңгедегі түсімдер есебінен бөлінді. Сонымен қатар, ішкі валюта нарығында 438 млн АҚШ долларына активтер сатылды, бұл – 199 млрд теңгеге балама сома. Ұлттық қордан сату үлесі Қазақстан қор биржасындағы валюталық сауда-саттықтың жалпы көлемінің 20,7%-ын құрады.

Инфляцияның жеделдеуімен күресте орталық банктер соңғы 20 жылда мөлшерлемелерді ауқымды көтеруге көшті. Жоғары геосаяси тәуекелдер мен ФРЖ-ның инфляцияны төмендету үшін барынша агрессивті әрекет етуге дайын екендігін мәлімдеуі аясында өткен айдың қорытындысы бойынша акциялар нарығының айтарлықтай төмендеуі байқалады. Бұл ретте Ұлттық қордың ұзақ мерзімді кірістілігі құрылғаннан бастап жылдық мәнде 3,05% болды.

- Әлемдік нарықтағы ахуалдың даму перспективалары қандай?

Маусымдағы іскерлік белсенділік жөніндегі деректер дамыған нарықтар дамушы елдермен салыстырғанда барынша елеулі экономиканың баяулауы проблемаларымен ұштасқанын көрсетті, сондықтан инвесторлардың сақ болуына себеп көп. Алдағы PMI деректері әлемдік экономиканың өсу қарқынын бағалаудың алғашқы көрсеткіші болуы мүмкін.

Энергия ресурстары нарығына келер болсақ, биылғы жылы мұнай бағасы геосаяси қақтығысқа байланысты ұсыныстың қысқару тәуекелі аясында көп жылдық ең жоғары көрсеткіштерге жетті. Бұл ретте инвестициялық банктердің талдаушылары жыл соңына қарай пайыздық мөлшерлемелердің өсуі және рецессияның күшейіп бара жатқан тәуекелдері жағдайында мұнайдың белгіленген баға қозғалысының бағытын болжауға тырысуда.

Болжамды деңгейлердің аралығы айтарлықтай кең. Goldman Sachs болжамдарына сәйкес, халықаралық сапарлардың қайта жандануы мен ҚХР-ға сұраныстың қалпына келуі аясында әлемдік мұнай бағасын белгілеу биылғы жылдың соңына қарай 130 доллар/баррельді құрайды. Бұл ретте Citigroup талдаушылары рецессия тәуекеліне байланысты мұнай бағасының 85 доллар/баррельге дейін төмендеуін болжап отыр. Блумберг агенттігінің деректеріне сәйкес, медиандық консенсус шамамен 97 доллар/баррельді құрайды.

Инфляцияны шектеу үшін АҚШ ФРЖ қатаң ақша-кредит саясатын жалғастырады. Маусымдағы отырыстың хаттамасына сәйкес, комитет қатысушылары шілдеде өтетін келесі жиналыста мөлшерлемені 50-75 базистік тармаққа көтеруге дайын екендігін білдірді. Монетарлық саясаттың агрессивті қатаюы елдегі рецессия тәуекелін арттырады, алайда Goldman Sachs есептеулері бойынша келесі жылы АҚШ-тағы теріс ЖІӨ ықтималдығы әлі де жоғары болмай, 30%-ды құрайды (салыстыру үшін ЕО-да – 40%, Ұлыбританияда – 45%). Жалпы алғанда, екі фактор да (мөлшерлемелердің көтерілуі және әлемдік рецессия) АҚШ долларының индексіне қолайлы әсер етуі мүмкін. 

Сонымен қоса, әлемнің ірі экономикалары – Еуроаймақ пен АҚШ-та рецессияның тәуекел көздерінің өзіндік ерекшеліктері бар екенін атап өткен жөн. Егер АҚШ-та өндірушілердің тұтынушыларға бағаның өсуінен туындаған сатып алу қабілеті мен тұтыну сұранысының қысқа мерзімді төмендеуі негізгі тәуекел көзі болса, онда Еуроаймақта рецессия энергия ресурстарын жеткізудің үзілісі аясында неғұрлым ұзақ дағдарысты білдіре отырып, геосаяси жағдайдан туындауы мүмкін.

Еуроаймақтағы ықтимал рецессияға қатысты қауіптің күшеюіне байланысты белгісіздік көбінесе валюта нарығында еуроның әлсіреу үрдісінің жалғасуынан көрінеді. Мәселен, 11 шілдеде еуроның АҚШ долларына қатысты бағамы 2002 жылдан бері алғаш рет тепе-теңдік деңгейіне жетті.