2019-2023 жылдары Қазақстан тұрақты және айтарлықтай халық санының өсуін көрсетті. 2019 жылдың соңында халық саны 18 630 920 адамды құрады. 2023 жылдың соңында бұл көрсеткіш 20 033 842 адамға жетті. Бес жыл ішінде өсім 1,4 миллионнан астам адамды құрады. Бұл айтарлықтай өсім күрделі демографиялық процестердің нәтижесі болды. Бұл процестерге ішкі факторлар мен пандемия COVID-19 сияқты сыртқы сын-қатерлер әсер етті.
Жыныстық құрам да өзгерістерге ұшырады. 2019 жылы Қазақстанда 9 033 482 ер адам және 9 597 438 әйел тұрды. 2023 жылға қарай ерлер саны 9 783 814 адамға, ал әйелдер саны 10 250 028 адамға жетті. Әйелдер саны артық болды. Бұл үрдіс зерттеліп отырған кезеңнің барлық уақытында сақталды. Жыныстық құрамның теңгерімі еңбек нарығына және демографиялық саясатқа ықпалын тигізеді. Бұл еңбекке қабілетті топтардың арақатынасы мен экономикалық өзгерістерді көрсетеді.
Туу көрсеткіші толқынды динамиканы көрсетті. 2019 жылы 401 869 нәресте дүниеге келді. Бұл көрсеткіш тұрақты деңгейге нұсқады. 2021 жылы туылғандар саны ең жоғары деңгейге жетті – 445 875 адам. Бұл экономикалық және әлеуметтік саладағы жақсартулардың нәтижесі болуы мүмкін. Алайда, 2023 жылы туылғандар саны 388 428-ға дейін төмендеді. Бұл төмендеу себептерін талдау қажет. Басты рөл атқарған факторларды анықтау маңызды. Мұндай факторлардың ішінде экономикалық белгісіздік, жас отбасылардың басымдықтарының өзгеруі, сондай-ақ әлеуметтік және мәдени өзгерістер болуы мүмкін.
Өлім көрсеткіші бес жыл ішінде өзгеріп отырды. 2019 жылы 132 621 өлім жағдайы тіркелді. 2020 жылы бұл көрсеткіш 160 962-ге дейін өсті, ал 2021 жылы 181 216-ға жетті. Негізгі себеп COVID-19 пандемиясы болды. Пандемия денсаулық сақтау жүйесіне ауыртпалық түсіріп, өлім-жітімнің өсуіне алып келді. 2023 жылы өлім саны 130 686-ға дейін төмендеді. Бұл дағдарыстан кейінгі тұрақтануды көрсетеді. Пандемиядан кейінгі қалпына келу оң белгі болып табылады. Дегенмен, пандемия медициналық жүйедегі әлсіз жақтарды ашып көрсетті. Бұл деректер денсаулық сақтау жүйесін нығайтудың маңыздылығын көрсетеді. Осылай ғана мұндай дағдарыстардың алдын алуға болады.
Табиғи өсім бес жыл ішінде тұрақты, бірақ баяу төмендеуді көрсетті. 2019 жылы өсім 269 248 адамды құрады. 2023 жылы бұл көрсеткіш 257 742 адамға дейін төмендеді. Мың адамға шаққанда өсім 14,54-тен 12,95-ке дейін азайды. Бұл халық санының өсу қарқынының баяулағанын көрсетеді. Ықтимал себептерге туу көрсеткішінің төмендеуі мен өлім-жітімнің өсуі кіреді. Халықтың табиғи өсімі ұзақ мерзімді экономикалық өсім үшін маңызды. Өсу қарқынының төмендеуі демографиялық саясатты түзетуді қажет етеді. Туу көрсеткішін ынталандыру және отбасыларды қолдауға арналған шаралар әзірлеу қажет.
Өмір сүру ұзақтығы да осы бес жыл ішінде өзгерістерге ұшырады. 2019 жылы туған кездегі күтілетін орташа өмір сүру ұзақтығы 73,39 жылды құрады. 2021 жылға қарай ол 70,38 жылға дейін төмендеді. Пандемия бұл көрсеткішке үлкен әсер етті. 2023 жылға қарай орташа өмір сүру ұзақтығы 75,10 жылға жетті. Бұл дағдарыстан кейінгі қалпына келуді көрсетеді. Дегенмен, ерлер мен әйелдер арасындағы айырмашылық айтарлықтай болып қала берді. 2023 жылы ерлердің орташа өмір сүру ұзақтығы 70,99 жылды құрады, ал әйелдерде – 79,06 жыл. Өмір сүру ұзақтығындағы айырмашылықты одан әрі талдау қажет. Ол өмір сүру салты, медициналық көмек деңгейі және әлеуметтік жағдайлармен байланысты болуы мүмкін.
Өңірлік айырмашылықтар демографияда айтарлықтай болып қалды. Халық тығыздығы өңірлер бойынша әртүрлі болды. 2023 жылы Астанада халық тығыздығы бір шаршы километрге 1 794,4 адамды құрады. Бұл ел бойынша ең жоғары көрсеткіштердің бірі болды. Түркістан облысында бұл көрсеткіш бір шаршы километрге 18,5 адамға жетті. Тығыздығы төмен өңірлер, мысалы, Ұлытау, шаршы километрге 1,2 адам деңгейінде қалды. Мұндай айырмашылықтар ресурстарды бөлуге, инфрақұрылымды жоспарлауға және әлеуметтік бағдарламаларға әсер етеді. Әрбір өңір үшін жеке шешімдерді талап етеді. Мысалы, қалалардағы жоғары тығыздық көлік және әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуды талап етеді. Ал тығыздығы төмен өңірлер экономикалық дамуды ынталандыру және көші-қон ағындарын қолдауды қажет етеді.
Көші-қон процестері де халық санының өзгеруінде маңызды рөл атқарды. 2023 жылы көші-қон сальдосы 9 293 адамды құрады, бұл аздаған оң балансты көрсетеді. Көші-қон халықтың құрылымы мен динамикасына әсер етеді. Ол еңбек нарығы мен әлеуметтік қорғау жүйесі үшін сын-қатерлер туғызады. Демографиялық саясаттың маңызды бағыты көші-қон ағындарын басқару болуы тиіс.
Дайындаған: Сұлтан Валиханов