Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгi қазiргi таңда тұтыну кәрзеңкесiнiң құнына қарай есептелетiн ең төменгi күнкөрiс деңгейiнiң тетігін қайта қарауды жоспарлап отыр. 2025 жылы олар оны медиандық табыс деңгейіне байланыстырғысы келеді, бұл шын мәнінде кең таралған халықаралық тәжірибе. Ең төменгі күнкөріс деңгейі барлық негізгі жәрдемақыларды, сондай-ақ кедейшілікпен күресудің негізгі құралы – атаулы әлеуметтік көмектің мөлшеріне әсер ететін кедейлік шегін анықтау үшін негіз. Өзгерістер қажет болғанымен, оларды енгізбес бұрын, біріншіден, өмір сүру құнының түптеп келгенде өсуін, екіншіден, алушылардың болжамды санының да өсуін қамтамасыз ету қажет деп есептейміз.
Өмір сүру минимумы көптеген әлеуметтік төлемдердің мөлшеріне әсер ететін көрсеткіш – атаулы әлеуметтік көмек (АӘК), базалық зейнетақы төлемі, мүгедектік және асыраушысынан айырылу бойынша жәрдемақы және т.б. Сондықтан бұл төлемдер әділ және жеткілікті болуы үшін олар өмір сапасының негізгі деңгейін шынайы көрсетуі керек.
Дегенмен, қазіргі уақытта оның көлемінің аздығы, әсіресе, кедейшілікпен күрес аясында сын тудыруда. Қазақстанда белгіленген кедейлік шегі халықаралық стандарттардан айтарлықтай төмен. Қазіргі уақытта ол күнкөріс минимумының 70%-ын құрайды, 2023 жылдың 4-тоқсанында 38 092 теңгені құрады және аз қамтылған үй шаруашылықтарына атаулы әлеуметтік көмекті есептеуде қолданылады. Ресми статистикаға сәйкес, 2023 жылдың соңында табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесі 5,2 пайызды немесе 1 миллионнан сәл астам адамды құрады.
Бұл ретте Дүниежүзілік банк табысы орташа деңгейден жоғары елдер, мысалы, Қазақстан үшін бір адамға күніне 6,85 доллар немесе айына 205,5 доллар (немесе 2023 жылдың аяғында 93 772 теңге) кедейлік шегін белгіледі. Осылайша, жан басына шаққандағы ЖҰТ (жалпы ұлттық табыс) Қазақстанға сәйкес келетін елдер үшін кедейлік деңгейін анықтаудың халықаралық стандарты Қазақстандағыдан 2,6 есе жоғары.
Адам басына тәулігіне 6,85 долларды құрайтын бұл көрсеткішке сүйене отырып, Дүниежүзілік банк Қазақстандағы кедейшілік деңгейін 2022 жылы 16% деп бағалады, бұл ұлттық статистикадан үш есе жоғары. Ресми деректер шынымен де төмен бағаланған ба, әлде халықаралық бағалар объективті ме деп айту ертерек шығар. Дегенмен, мұндай үлкен олқылық, кем дегенде, сұрақтар туғызуы және елдегі кедейлік деңгейін анықтаудың қазіргі жүйесін бағалау тақырыбы бойынша одан әрі зерттеулерді ынталандыруы керек.
Ең төменгі күнкөріс деңгейін анықтауды қайта қарау мәселесін қарауға жергілікті мамандардың сыны сияқты осы есептеулер де әсер еткен шығар. Егер ол халықтың орташа табысына байланысты болса, онда бұл ЭЫДҰ мен ЕО елдерінің тәжірибесіне сәйкес келеді. Медиандық табыс — мемлекетте осы сомадан жоғары алатын да, төмен алатын да адамдардың саны бірдей болатын көрсеткіш. Мысалы, ЭЫДҰ елдерінде кедейлік шегі орташа табыстың жартысы ретінде анықталады. Яғни, табысы осы деңгейден төмен халық кедей санатына жатқызылып, жәрдемақы алатын мақсатты топ.
2023 жылы жан басына шаққандағы орташа табыс 73 883 теңгені құрады. Өмір сүру құнын немесе кедейлік шегін анықтау кезінде орташа табыстың қандай үлесі ескерілетіні әлі жарияланған жоқ. Қазақстандағы медианды табыс 2023 жылы шамамен 182 мың теңгені құрайтын орташа табыстан айтарлықтай ерекшеленеді, бұл медианадан екі есе артық. Бұл жағдай халықтың аз бөлігі табыстың пропорционалды емес бөлігін алатын табыстың өте тең емес бөлінуімен байланысты.
Медианды табыс, сондай-ақ медиандық жалақы (2023 жылы 251,4 мың теңге, ал орташа жалақы – 364,3 мың теңгені құрады) халықтың өмір сүру деңгейін неғұрлым объективті түрде көрсететін болса, оларды негіз ретінде пайдалану қажет. Әлбетте, ЭЫДҰ-ның кедейлік шегін мелианды табыстың жартысы ретінде анықтау тәсілі бізге сәйкес келмеуі мүмкін және кедейліктің дұрыс анықтамасымен жағдайды өзгертуі екіталай.
Мысалы, ҰСБ 2023 жылы 9,7 пайызды құрайтын орташа табыстың 60 пайызынан төмен табысы бар халықтың үлесі туралы статистиканы жариялайды. Бұл сол кезеңдегі кедейшілік деңгейінен айтарлықтай жоғары, бірақ Дүниежүзілік банк көрсеткіштерінен төмен. Қалай болғанда да, бұл есептеудің өзінде, алушылардың саны мен жәрдемақы мөлшері артады. Министрлік қосымша мәліметтер бергеннен кейін түпкілікті бағалау жасалуы мүмкін.
Мадина Қабжалалова – Halyk Finance Талдау орталығы