Келесі жылы Қазақстан өзінің цифрлық валютасын – цифрлық теңгені коммерциялық түрде шығаруды жоспарлап отыр. Оны жүзеге асыру қаржылық инклюзияны арттыру, төлемдердің, соның ішінде трансшекаралық төлемдердің құнын жылдамдату және азайту, транзакциялардың ашықтығын арттыру үшін өте маңызды. Сонымен қатар, цифрлық теңге елдегі толыққанды есеп айырысу құралына айналуы үшін ҚҰБ талдауы қажет көптеген нормативтік және басқа да тәуекелдер бар. Цифрлық валютаны сәтті іске қосу үшін тәуекелдер мен пайдалардың дұрыс балансын сақтау және оларды барлық мүдделі тараптар арасында бөлу қажет.

Цифрлық теңге (ЦТ) – Қазақстандағы ақшаның жаңа нысаны, оны шығаруды Ұлттық банк жүзеге асырады. ЦТ арнайы электронды әмияндарда сақталатын бірегей цифрлық жазбалар (жетондар) түрінде шығарылады. Сонымен бірге, ҚҰБ үнемі атап өтетіндей, ол дәстүрлі ақшаны алмастырмайды, тек қолданыстағы төлем түрлеріне тағы бір қосымша болады. Технологиялық ерекшеліктерінің арқасында цифрлық валюталар транзакциялардың жылдамдығын, тиімділігін және ашықтығын арттыру үшін кең мүмкіндіктер ұсынады, бұл ретте мемлекет төлем айналымының барлық қатысушыларының мүдделері үшін олардың тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз етуге міндеттеледі.

Қазақстанда ЦТ дамуы 2021 жылы басталды, ал толық іске қосу 2025 жылға жоспарланған. ҚҰБ-ның жай-күйі есебіне сәйкес, қазіргі уақытта оның мақсатты архитектурасын құру бойынша жұмыс жүргізілуде, атап айтқанда: (i) токендерді пайдалана отырып, кеңейтілген бағдарламалау мүмкіндігін іске қосу, соның ішінде ақылды келісімшарттар; (ii) әлеуметтік төлемдер механизмін дамыту, ЦТ көмегімен мемлекеттік сатып алу; (iii) нарыққа қатысушылармен сценарийлерді әзірлеу (сандық ваучерлер, цифрлық карта, ЦТ қолдауымен тұрақты стабилкоиндарды шығару, ҚҚС шегерімімен ЦТ төлемдерін қабылдау және т.б.); (iv) трансшекаралық есеп айырысу механизмін сынау; және (v) оффлайн транзакцияларды пилоттық жүргізу. Айта кету керек, 2023 жылдың қарашасында Қазақстанда цифрлық теңгенің пилоттық іске қосылуы өтті. Ол кезде ол Қазақстан Республикасының кейбір екінші деңгейлі банктерінің төлем карталарымен және халықаралық төлем жүйелерімен интеграцияланған болатын. Бұл сандық валюта шотына байланыстырылған әлемдегі алғашқы цифрлық карталарды шығаруға мүмкіндік берді.

Жалпы, жоғарыда атап өтілгендей, басқа төлем құралдарымен салыстырғанда ЦТ-ның басты артықшылығы оның жылдамдығы. Делдалдық құрылымдар жоқ ЦТ-ге байланысты транзакцияларды, соның ішінде трансшекаралық операцияларды айтарлықтай жылдамдатуы және құнын төмендетуі мүмкін. Басқа маңызды артықшылықтар транзакциялардың ашықтығы мен қауіпсіздігі. Сандық архитектураның арқасында цифрлық жылытуды пайдалану арқылы қаржылық алаяқтық тәуекелдері жойылады. Бұл, әсіресе, мемлекеттік сатып алуда және бюджеттік қаражатқа қатысты басқа операцияларда, сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін таңбалау арқылы азайту үшін ЦТ қолдану кезінде маңызды болуы мүмкін. Инклюзивтіліктің жоғарылауын да атап өткен жөн. ЦТ әсіресе шалғай елді мекендерде халық пен бизнес үшін қаржылық қызметтердің қолжетімділігін арттыруға мүмкіндік береді, өйткені оны Интернетке қосылмай да пайдалануға болады.

Сонымен қатар, ЦТ елдегі толыққанды есеп айырысу құралына айналуы үшін әлі де шешуді қажет ететін белгілі бір қиындықтар бар. Ең алдымен, бұл халықтың ЦТ мәнін және оның артықшылықтарын түсіну мәселесіне қатысты. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, халық пен бизнес арасында цифрлық валютаның табиғатын дұрыс түсінбестен оның таралуы шектелуі мүмкін. ҚҰБ бұл бағытта елеулі жұмыстар жүргізіп, цифрлық теңгенің даму барысы туралы есептерді жүйелі түрде жариялап отырады, сондай-ақ сарапшылармен және БАҚ өкілдерімен жоспарлы кездесулер өткізеді. Дегенмен, азаматтардың күрделі технологиялық құрылымына байланысты ЦТ табиғаты туралы нақты түсінік әлі қалыптаспаған. Сондықтан ақша-кредит реттеушісі ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік органдар, банктер, финтех компаниялары және басқа да мүдделі тұлғалар тарапынан коммуникацияларды күшейту маңызды.

Тағы бір маңызды мәселе, әсіресе тұтынушылардың құқықтарын қорғауға және деректердің қауіпсіздігі мен құпиялылығын қамтамасыз етуге қатысты ЦТ үшін заңнамалық базаны құру және жетілдіруге қатысты. Бұл салада әзірге жеке заңнама жоқ, бұл тек Қазақстан үшін ғана емес, цифрлық валюталарды қолдануды сынап жатқан барлық елдер үшін де проблема. Мұндағы басты мәселе – ашықтық пен анонимдік арасындағы дұрыс теңгерімді сақтау, осылайша ЦТ адамдар мен кәсіпорындар транзакцияларды бақылау құралы ретінде қабылдамайды. Сондай-ақ ЦТ қолдауына және ықтимал теріс әрекеттердің алдын алуға бағытталған реттеуші шараларсыз істеу мүмкін емес.

Цифрлық теңгені енгізудің салдары әртүрлі болуы мүмкін – қаржы нарығындағы бәсекелестіктің дамуы мен жаңа құралдардың пайда болуынан ақша-несие саясатының трансмиссиялық механизміне және басқа да макроэкономикалық айнымалыларға әсеріне дейін. Бұл мәселелердің барлығын қазір ҚҰБ 2025 жылы орталықтандырылған жылумен қамтуды өнеркәсіптік іске қосу алдында мұқият зерделеуде. Айта кету керек, жыл басында ХВҚ Қаржы секторын бағалау бағдарламасын (FSAP) шығарды, онда жеке бөлім цифрлық теңгені дамытуға арналған болатын. Басқа нәрселермен қатар, ХВҚ құжаты оның дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін ЦТ сұранысына егжей-тегжейлі талдау жүргізудің маңыздылығын атап көрсетеді, әсіресе ЦТ сұранысы күрт өсуі мүмкін стресстік сценарийлерде. Операциялық тұрақтылық пен функционалдылықты қамтамасыз етумен қатар, ЦТ енгізу елдегі ақша-несие және қаржылық тұрақтылықты сақтауы керек. Банктер енді жаңа ойыншылар (fintech компаниялары) өз жүйелерін ЦТ-мен біріктіретіндіктен, клиенттер депозиттерінің ықтимал жоғалуына және бәсекелестіктің күшеюіне қалай жауап беретінін ойлауы керек. Резидент еместермен көтерме және трансшекаралық транзакцияларға ЦТ әсерін бағалау үшін қосымша сценарийлік талдаулар жүргізілуі мүмкін. ХВҚ ескертетін басқа ықтимал тәуекелдерге ЦТ-ны криптографиялық активтермен тікелей айырбастауға, валюта мен капиталдың ықтимал ағындарына, валюта бағамының құбылмалылығына және т.б.

ЦТ-ның экономика мен қоғам үшін ұзақ мерзімді салдарларына қатысты белгілі бір дәрежеде белгісіздік бар болса да, тұтастай алғанда, финтех қызметтері мен жаһандық бәсекелестіктің дамуы жағдайында өзінің цифрлық валютасын іске қосу маңызды деп айтуға болады. осы саладағы аймақтық көшбасшылардың бірі ретінде Қазақстан үшін маңызды қадам. Тәуекелдер мен пайданың дұрыс теңгерімі жағдайында цифрлық теңге қаржы жүйесінің тұрақтылығын оны заманауи технологиялық талаптарға бейімдеу арқылы арттыруға, сондай-ақ халықтың барлық топтары үшін қаржылық қызметтерге қолжетімділікті кеңейтуге және ұлттық валютаға деген сенімді нығайтуға мүмкіндік береді.

Санжар Қалдаров – Halyk Finance Талдау орталығы