Ұлттық банк базалық пайыздық мөлшерлеме бойынша кезекті шешімді қабылдап, оны 14,25 пайызға дейін, яғни 25 базистік тармаққа төмендетті. Сөйтіп, бас банк ақша-несие саясатының жұмсарту кезеңіне қарай бет алғанын айқын аңғартты. Бірақ осыған дейінгі төмендету шешімдерін ескерер болсақ, Ұлттық банктің аса сақ қимылдап отырғанын байқауға болар еді.
Монетарлық саясат неліктен біртіндеп жеңілдетіліп жатыр? Төмендету үшін қандай алғышарттар қалыптасты? Ең бірінші кезекте, соңғы екі жыл бойы ұлттық экономикаға айтарлықтай қатер төндірген инфляция күткендегіден төмен болып шықты. Мысалы, түрлі сарапшылар, соның ішінде Экономиканы қолданбалы зерттеулер орталығы (AERC) сәуір айында инфляцияның жылдық мәні 9,5 пайыз болады деп болжаған еді. Алайда шын мәнінде сәуірдегі инфляция біршама баяулап, 8,7 пайызды құрады. Ойлағаннан әлдеқайда жақсы болып шықты. Дәл сол AERC мамыр айындағы инфляция 8,7 пайыз болады деп болжаған. Бірақ инфляция бұл күтуден де жақсы болып шықты – 8,5 пайыз болды. Сөйтіп, инфляция орағытып алға шығып отырды және бұл базалық пайыздық мөлшерлемелерді қорқынышсыз төмендетуге белгілі бір алғышарт қалыптастырды.
Базалық мөлшерлеме және монетарлық саясат туралы сөз еткенде теңге бағамы мәселесін аттап өте алмаймыз. Бұл – соңғы бірер аптадағы ең жиі талқыланған тақырып. Теңге курсы неліктен кенет қымбаттап кетті? Өйткені біз Ұлттық банктен ай сайын 400-800 млн доллар аралығында ақша алып отырмыз. Осынша көлемдегі Ұлттық қор қаражаты арқылы бюджет тапшылығын жабуды әдетке айналдырып алдық. Бұл нашар әдетті қалай жұқтырып жүрміз деген сұрақтың да жауабы анық – жыл басында Үкімет барлық қажеттілікті қанағаттандырамыз деп бюджетті бекітеді. Іске келгенде тапшылық туындап шыға келеді. Сөйтіп, жыл басында жоспарланған түрлі бағдарламалардың жүзеге аспай қалу тәуекелі туындайды. Мұндайда Үкіметке салық түсіміне сүйенсе керек еді. Алайда біздің бюджеттің 60 пайызға жетпейтін көлемін ғана салық түсімі қамтамасыз етеді. Айналып келгенде Ұлттық қорға алақан жаямыз. Келешекке деп жиналуы тиіс Ұлттық қор активтері, осылайша, күнделікті тұрмыстық қажеттіліктерді өтеуге жұмсалып жатыр. Жалпы, 2013 жылдан бері Ұлттық қордан 35 трлн теңге қаражат алдық. Бертіндегі мерзімдерді алар болсақ, 2019 жылы – 3 трлн, 2020 жылы – 4,7 трлн, 2021 жылы – 4,5 трлн, 2022 жылы – 4,5 трлн, 2023 жылы 4 трлн теңге алдық. Биыл 3,6 трлн теңге аламыз деп жоспарланған. Бұл әрине, теңге бағамына әсер етеді. Әсіресе, жаз айларында Үкімет шығынды арттырып, Ұлттық қор қаржысына тәуелділік одан сайын артып жатқан кезде доллар қымбаттап, теңге әлсіреп кетті. 11 мамырдан 1 шілдеге дейінгі аралықта теңгенің долларға қатысты бағамы 436-дан 472-ге дейін, 8,25 пайызға көтеріліп кетті.
Соңғы 4 жылда доллар бағамы 430 маңайынан асқан жоқ. Соңғы 8 жылда доллар бағамы небәрі 19 пайызға өскен еді. Осыған қарап ақ, соңғы бір айда теңгенің көңіл-күйі қалай бұзылып шыға келгенін оңай аңғаруға болар. Демек біз қазір тәуекел жағдайында тұрмыз деп айта аламыз. Егер жағдай осылай жалғаса берсе әне-міне 500-дің де төбесі көрінеді. Оған жетер болсақ, ахуал тіпті нашарлайды. Баға қымбатшылығы туындайды, ол өз кезегінде инфляцияға жетелеуші бірегей фактор. Мұндайда халық теңге бағамын реттей алмай отыр деп Ұлттық банкті кінәлайды. Өйткені теңге десе, бағам десе адамдардың ойына бірден Ұлттық банк түседі. Үкіметтің әрекеті теңге курсына әсер етуі мүмкін ау деген ой көп адамға келмейді.
Қазір елдің экономикалық ахуалы жолайырыққа келіп тіреліп тұр десе болғандай. Өйткені базалық мөлшерлеменің тым жұмсаруы теңге курсына серпін береді. Мөлшерлемені тағы да төмендетер болса, теңгенің долларға қатысты бағамы одан әрі лып етіп көтеріліп кеткелі тұр. Негізі базалық мөлшерлеме қатысты шешімді қабылдауға үш фактор әсер етеді. Біріншісі – ішкі жағдай. Біз оны жоғарыда айттық – инфляция төмендеді, баға өсіміне негіз аз, сондықтан ішкі жағдайды қолайлы деп айта аламыз. Алайда сыртқы ахуал онша қолайлы емес. «Әлемдегі азық-түлік бағасының өсуі мен Ресейде инфляцияның жеделдеуіне байланысты сыртқы инфляциялық жағдай қолайсыздау болып отыр» деп мәлімдейді Ұлттық банк. Үшінші фактор – долларға қатысты теңге бағамы. Ол жайсыз болып тұр. Демек, бізде 1 жайлы, 2 жайсыз фактор бар. Соның өзінде Ұлттық банк мөлшерлемені аздап болсын төмендетуге қадам жасады. Бірқатар сарапшылар «инфляция онсыз да тәп-тәуір төмендеп келе жатыр ғой, енді неліктен базалық мөлшерлемені батылырақ төмендетпеске?» деген ой айтуы әбден мүмкін. Оған біз келтірген 1 жайлы, 2 жайсыз фактор мысалы нақты жауап бола алады. Әрі оның үстіне, Ұлттық банк халықтың инфляциялық күтуі жоғарылап келеді дейді. Маусым айында инфляциялық күтулер мамыр айымен салыстырғанда өскен. Алдағы 12 айға қатысты медианды бағалау – 13,3 пайыз. Ұлттық банктің пайымынша, теңгенің тым қатты әлсіреп кетуі халықтың инфляциялық күтуінің жоғарылауына әсерін тигізді. Халық «жақын арада тауарлар мен қызметтер қымбаттауы мүмкін деп естісе және солай ойласа, онда тауарларды молырақ, белсендірек сатып ала бастайды. Тиісінше, бұл әрекет сұранысты арттырады, бағаны өсіреді. Міне, оның арғы жағынан инфляцияның да құлағы көрінеді.
Қалай болғанда да біз жақын арада Ұлттық банк тарапынан күрт әрекетті көрмейміз. Оған негіз де жоқ. Өйткені еуропалық орталық банктердің базалық мөлшерлемеге қатысты ұстанымы қалыпты қатаң жағдайда қалып отыр. Халықаралық ахуал көңіл көншітерліктей емес. Геосаяси жағдай тым тығыз, тым жұмбақ күйде қалыптасуда. Мұндайда әр қадамды абайлап басу маңызды. Өйткені әрбір шешім халық тағдырына тікелей әсер етеді емес пе?!
Сондықтан мөлшерлемені біртіндеп, кезең-кезеңімен төмендету аса маңызды. Ұлттық банк ол үдеден шығып келе жатыр. Сәйкесінше, мұндай қалыпты саясат өз жемісін беріп те жатыр. Бүгінгі қабылданған 0,25 базистік тармаққа ғана төмендетуді әділ шешім деп бағалауға болады. Егер төмендетпей қойса, онда көпшілік талап етуші еді. Халыққа да, кәсіпкерге де керегі арзандау несие, ендеше аздап төмендеткен оңтайлы. Ол өтінішті Ұлттық банк ескерді. Бірақ одан артық төмендетуге тағы болмайды. Себебі теңге бағамының жағдайы батыл монетарлық саясатты көтеретіндей емес. Бізге әлсіреген теңге қай уақытта да пайдалы болмаған. Мұны Ұлттық банк жақсы түсінеді. Келесі шешімді жаздың соңында күтеміз. Бірақ біз біртіндеп инфляцияны 5 пайызға дейін төмендету дейтін мақсатты дәлізге жақындап келе жатқанымыз анық байқалады.