Қаржы вице-министрі Ержан Біржанов төлем қабілеттілігін қалпына келтіріп, банкроттық жарияламауға тырыспаған жөн дейді, сондай-ақ банкроттықты «қара дақ» деп атады, расымен де солай. Себебін төменде түсіндіреміз, деп хабарлайды finprom.kz. 

Қазақстанда банкроттықтың салдары енді жаңа заңда көрсетілген: несие алуға бес жылға тыйым салынады, жаңа банкроттыққа жеті жылға тыйым салынады, сондай-ақ қаржылық жағдайды үш жыл бойы міндетті түрде бақыланады.

Шын мәнінде банкроттық дегеніміз адамның алдағы үш-бес жыл ішінде елдің қаржы жүйесінен айырылу екенін түсіну керек.

Азаматты банкрот деп жариялау салдары

  • бес жылға несиелер мен несие алуға тыйым салу;
  • қайталап банкроттық жеті жылдан кейін ғана мүмкін болады;
  • банкроттықтан кейін үш жыл ішінде банкроттың қаржылық жағдайы бақыланады.

Алименттерді өндіру, басқа адамның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу, сондай-ақ қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін келтірілген зиянды өтеу бойынша берешекті төлемеу үшін банкрот жарияланбайды.

Мәселе адамның несие ала алмайтындығында ғана емес, бұл шын мәнінде өте қатаң шектеу. Банкрот болған адам үш жыл бойы қасақана немесе жалған банкрот еместігі тұрақты тексеріледі. Яғни, банкрот болған адам мүлік сатып алатын болса, оның қайдан қаражат тапқаны туралы күмән туындайды (кредиторға да хабарланады). Бұдан бөлек кез келген банк шоттары мен ақша аударымдары бақыланып отырады. Бірақ бүгінде біздің бүкіл өміріміз дерлік төлем карталары мен интернет-банкингпен байланысты.

Жасырын активтердің бар-жоғы да тексерілетін болады және бұл жерде 2025 жылға дейін кезең-кезеңімен міндетті декларацияны еске түсірген жөн. Мұнда қазірдің өзінде барлық активтер ашылады — шетелдегі жылжымайтын мүлік, криптовалюта және т.б.

Қандай да бір активті кредитордың мүддесіне қайшы, яғни оның алдындағы қарызды жаппай, сату немесе басқа да оперциялар жасағанда банкроттық жарамсыз деп танылады. Ал мүлік сатуға қойылып, оның ақшасы кредиторға өтеледі. Сонымен қатар, борышкерге де, оның қаржылық менеджеріне де әкімшілік жауапкершілік жүктеледі (және мұндай жағдайлар көп болса, заңдағы жауапкершілік қылмыстық жауапкершілікке дейін ұлғайтылуы мүмкін).

Төлем қабілеттілігін және банкроттықты қалпына келтіру туралы заңда рәсімдердің үш түрі қарастырылған

  • соттан тыс банкроттық;
  • сот банкроттығы;
  • төлем қабілеттілігін қалпына келтіру.

Сондай-ақ, сот арқылы өзін банкрот деп тану туралы шешім қабылдаған азамат алты ай ішінде (тікелей рәсім барысында) елден шыға алмайды, дегенмен адам банкрот деп танылған соң оның елден кетуіне ешқандай кедергі жоқ. Бұл теорияда.

Іс жүзінде бұл жерде тағы бір қызықты жайт бар. Ықтималдығы жоғары банкрот виза алу қажет кез келген елге бара алмайды. Визаны беру кезінде төлем қабілеттілігін растау қажет — мысалы, банк шотының үзіндісі (шенген үшін, мысалы, бір күнге шамамен 65 еуро). Банкроттың мұндай үзіндісі болмайтыны анық — қаржылық мониторингті де ұмытпаңыз. Жалпы, банкротқа виза берілмейді, мысалы, кез келген басқа елде тұруға рұқсат берілмейді, өйткені «қара дақ» осылай жұмыс істейді.

Соттан тыс банкроттық

Азаматтар бұл процедураны мына шарттарда қолдана алады:

  • банктерге, микроқаржы ұйымдарына және инкассаторларға берешек 1600 АЕК-тен аспаса (биыл 5,5 млн теңге);
  • өтініш берген күннен бастап қатарынан 12 ай ішінде банктердің, микроқаржы ұйымдарының, инкассаторлардың алдындағы міндеттемелер бойынша өтеу болмаса;
  • тіркелген мүлік, оның ішінде ортақ меншіктегі мүлік болмаса;
  • банкпен мерзімі өткен берешектер бойынша есеп айырысу;
  • банкроттық жеті жыл бойы қолданылмаған болса.

Сонымен қатар, заң жобасында мыналар үшін арнайы шарттар қарастырылған:

  • АӘК алушылар алты ай ішінде;
  • бес жылдан астам қарызы өтелмеген азаматтар
  • Cонымен қатар, банкроттық оңай емес, көп адамдар үшін ауыр, ұзақ және қымбат процесс екенін түсіну керек.

Қазіргі таңда ҚР-да рәсімдердің үш түрі бар, тек біреуі ғана уәкілетті орган арқылы жүзеге асырылады – соттан тыс банкроттық.

Тағы екеуі – сот банкроттығы және төлем қабілеттілігін қалпына келтіру жұмыстары борышкердің мүлкі есебінен төленетін қаржы менеджерлерінің қатысуымен жүзеге асырылады (әр айға 1 ең төменгі жалақы, 2023 жылы 70 мың теңге).

Сот банкроттығы

Рәсім 1600 АЕК-тен (5,5 млн теңге) асатын міндеттемелер болған жағдайда, сондай-ақ мүлік болған жағдайда қолданылады.

  • Соттық банкроттықтың мақсаты – банкроттың мүлкі есебінен кредиторлардың талаптарын барынша қанағаттандыру.
  • Егер жалғыз тұрғын үй кепіл нысанасы болса, онда кредитор оны банкроттық сот тәртібімен қайтарып алуға құқылы.
  • Қалған өтелмеген сома борышкердің арам пиғылының белгілері болмаған жағдайда есептен шығаруға жатады (мүлікті немесе ол туралы мәліметтерді жасыру, жалған ақпарат беру және т.б.).
  • Cоттың банкроттық рәсімін қаржы менеджерлері жүзеге асырады, олардың еңбегін борышкер төлейді (мүлігі жоқ халықтың әлеуметтік жағынан осал топтарын қоспағанда).

Соттан тыс банкроттыққа 1600 АЕК-тен (2023 жылға 5,5 миллион теңге) қарызы бар және жылжымалы немесе жылжымайтын мүлкі мүлде жоқ (не қарызы бес жылдан астам өтелмеген немесе борышкер алты және одан да көп айға АӘК алушы).

Мүлік бар болса, онда банкроттық туралы сот өндірісі қолданылады және ол қарызды төлеу үшін сатылады, оның ішінде жалғыз тұрғын үй, егер ол кепіл нысанасы болса.

Ең жақсы нұсқа – үшінші процедура, төлем қабілеттілігін қалпына келтіру. Бұл жағдайда адамға банкрот мәртебесі түріндегі «қара дақ» басылмайды.

Төлем қабілеттілігін қалпына келтіру

  • Тәртіп бойынша тұрақты табыс болған жағдайда сот тәртібімен қарыздарды (бес жылға дейін) төлеу бойынша бөліп төлеу жоспарын алу мүмкіндігі қарастырылған.
  • Қаржы менеджерімен бірге қалпына келтіру жоспары әзірленіп, сот бекітеді. Онда мүлiктiң бiр бөлiгiн сату және жалға беру, тұрғын үйдi немесе көлiк құралдарын құны төмен ұқсас мүлiкке айырбастау, борышкердi жұмысқа орналастыру және ҚР заңнамасына қайшы келмейтiн өзге де шаралар көзделуi мүмкiн.
  • Процедураның артықшылығы мынада: одан кейін адам «банкрот» мәртебесін алмайды, сондықтан банкрот үшін қарастырылған салдар оған қатысты болмайды.

Ескерту: банкроттыққа байланысты барлық рәсімдер үшін борышкер «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» және «Микроқаржы қызметі туралы» ҚР заңнамасына сәйкес банктік қарыз шарты және (немесе) микронесие беру шарты бойынша өтелмеген міндеттемелерді өтеу және (немесе) өндіріп алу рәсімдерінен өтуі қажет. 

Бұл банкроттық туралы өтініш бермес бұрын кредиторлармен келіссөздер жүргізуге тырысу керек дегенді білдіреді. Банктер мен МҚҰ қарыз алушыны кешіктіру туралы ол туындаған күннен бастап 20 күн ішінде хабардар етуге міндетті. Өз кезегінде қарыз алушы төлемдерді кешіктірген күннен бастап 30 күн ішінде несиені қайта құрылымдау үшін несие мекемесіне жүгінуі керек.

Жалпы, егер қарыз алушы шынымен саналы болса және кідіріс форс-мажорлық жағдайларға байланысты туындаса, мәселені осы кезеңде шешуге болады. Бұл барлық адамдар үшін ең қолайлы нұсқа. Есеп айырысудың бірнеше нұсқалары бар: пайыздық мөлшерлемені төмендету, негізгі қарызды немесе сыйақыны төлеуді кейінге қалдыру, өтеу әдісін өзгерту, несие мерзімін ұзарту, ипотеканың нысанасы емес жылжымайтын мүлікті сату және т.б. (жоғарыдағы заңдарды қараңыз).

Қорытындылай келе, банкроттық несиелермен айналысудың басқа мүмкіндіктері жоқ адамдар үшін опция және «қарыздың жойылуына» қуанудың себебі емес, төтенше шара деп айта аламыз. Егер форс-мажорлық жағдай орын алса, егер адам әлеуметтік жағынан осал санатқа енсе, табыссыз және мүліксіз қалса және бұл жағдайдың жақын арада шешілуі күтілмесе, онда банкроттық қажетті демалысқа айналуы мүмкін. Басқа жағдайларда, «банкрот» мәртебесінен аулақ болу және несие берушілермен мәселелерді келісімдердің кез келген қолжетімді нұсқалары арқылы шешу жақсы. Оның үстіне, әлденеше рет айтылғандай, жалпы ҚР-да халықтың қарыз жүктемесі мен несиені өтеу мүмкіндігіне қатысты проблемалар жоқ.