Бүгінгі күні Қазақстанда такси саласы үлкен өсу әлеуеті бар көлемді нарық.

2023 жылғы статистикалық деректер бойынша жолаушыларды такси арқылы тасымалдау жөніндегі қызмет 5,9 млрд теңге мөлшерінде табыс әкелді, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 18% артық.

Кірістердің 98,6%-і жеке компаниялар есебінен, 1,4%-і мемлекеттік меншіктегі көлік есебінен қамтамасыз етілгенін атап өткен жөн.

Қазақстан такси қызметтері қауымдастығының деректеріне сәйкес, қазақстандық нарықтың 80%-і «Яндекс» тасымалдаушыларына толы, бұл –  іс жүзінде қазақстандық нарықтағы монополист.

Мәлімет үшін, «Яндекс. Такси Корп» ЖШС Қазақстанда 2016 жылдан бастап тіркелген, экономика секторының коды 1132 «Шетелдік бақылаудағы қаржылық емес корпорациялар – ОПП», меншік нысандары мен түрлері жіктеуішінің коды 36 «Шетелдік заңды тұлғалардың меншігі». Бас компания MLU B.V. – Нидерландыда тіркелген Yandex N.V. және Uber International C.V. бірлескен компаниясы.

Қазақстандық нарықта шетелдік тасымалдаушылардың басым болуының себептері:

• Тиісті мемлекеттік органды қызметті немесе іс-қимылды жүзеге асырудың басталғаны туралы хабардар ету арқылы нарыққа оңай кіруге мүмкіндік беретін қолданыстағы мемлекеттік реттеу.
• Жүргізушілер мен клиенттерді біріктіретін және қолайлы онлайн форматта А нүктесінен В нүктесіне автокөлікті шақыру қызметіне тапсырыс беруге мүмкіндік беретін онлайн-алаңдарда шетелдік компаниялардың жұмысы.

Өткен жылы такси қызметтерін 47 млн жолаушы пайдаланды, бұл – әр түрлі көлік түрлерімен тасымалданатын барлық жолаушылардың 3,4%-і.

Шетелдік агрегатор-компаниялардың мұндай артықшылықтары, өз кезегінде, клиенттердің бағаларын, жүргізушілердің тарифтерін, таксопарктерге шарттарды шектеусіз белгілеуге және қазақстандық компаниялардың бәсекелесу мүмкіндігін шектеуге мүмкіндік туғызады.

Шындығында, қазақстандық тасымалдаушылар қаржылық және әкімшілік ресурстардың шектеулі болуына байланысты мұндай компаниялармен бәсекелесе алмайды. Осылайша, AppStore немесе GooglePlay сервистеріне кіріп, «такси» сөзін теру арқылы такси шақыру бойынша көптеген өлі қосымшаларды көруге болады.

Мысалы, «Апару», «Uvu Family», «Ontaxi», «Такси Бауырсақ» отандық агрегаторларында небәрі 401, 533, 10 және 1,9 мың жүктеу бар.

Салыстыру үшін, «Яндекс такси» қосымшасын 1,1 млн астам адам жүктеген.

Мұндай жағдайларда мемлекет нарыққа отандық қатысушыларды ұлғайту арқылы осы саладағы бәсекелестікті «арттыруы» тиіс.

Алайда, нарықтың барлық қатысушыларына меншік нысанына және кез келген өзге мән-жайларға қарамастан, Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау мен дамытудың 2022 – 2026 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру шеңберінде кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру кезінде тең жағдайлар мен мүмкіндіктер берілуі тиіс екенін есте ұстаған жөн.

Яғни, шетелдік агрегатор компаниялардың қазақстандық нарыққа кіруіне тыйым салуды енгізуге жол берілмейді және біздің еліміздің бәсекелестігі мен инвестициялық тартымдылығына теріс әсер етуі мүмкін.

Осылайша, ратификацияланған «Инвестордың құқықтарын қорғау туралы» Конвенциядан туындайтын Қазақстан Республикасының міндеттемелерін негізге ала отырып, іске асырылған инвестицияларға байланысты инвесторлар қызметінің құқықтық режимі реципиент елдің заңды және жеке тұлғалары үшін қызмет режимін жүзеге асыру шарттарынан кем қолайлы бола алмайды.

Сонымен қатар, автомобиль көлігі туралы заңнамада көрсетілген такси нарығын қолданыстағы реттеу агрегатор компаниялардың ресми такси тасымалдаушыларымен жасалған ақпараттық-диспетчерлік қызмет көрсету жөніндегі шарттар негізінде өз қызметін жүзеге асыра алатындығына дейін азаяды (заң бойынша тек жеке кәсіпкерлік субъектілері ғана бола алады). Тасымалдаушы емес агрегатор компаниялардың өзге де құқықтары мен міндеттері заңнамада көрсетілмеген.

Бұл ретте такси тасымалдаушылары, өз кезегінде, такси ақаулы болған жағдайда оны уақтылы ауыстыруды қамтамасыз етеді және автокөлік құралдарының рейс алдындағы техникалық байқауынан және такси жүргізушілерінің рейстен кейінгі медициналық байқауынан өтуін қамтамасыз етеді, такси жүргізушілерінің еңбек және демалыс режимінің сақталуын қамтамасыз етеді, ал агрегатор компания тек осы процесті бақылайды.

Тиісінше, мұндай компаниялар іс жүзінде ешқандай шығындар мен міндеттерсіз байытылады.

Бұдан басқа, такси нарығын одан әрі жетілдіру бойынша мемлекет іске асыратын шаралар бәсекелестікті тиісті қорғауды қамтамасыз етпейді, бірақ әлеуметтік проблемаларды шешуге бағытталған.

Жоғарыда аталған дәлелдердің жарқын мысалы 2025 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енетін және жеке тұлғаларға таксидің ресми тасымалдаушылары ретінде танылуға мүмкіндік беретін заңнамаға қабылданған түзетулер.

Екінші жағынан, мұндай реттеу тетігі қисынды болып көрінеді, өйткені ол мемлекеттің бизнес істеріне шамадан тыс араласуынсыз тұтынушылар мен такси жүргізушілерінің заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған.

Осы жағдайларда нарықта салауатты бәсекелестік ортаны сақтай отырып, отандық агрегатор компаниялардың өсуін қалай қамтамасыз етуге болады деген қисынды сұрақ туындайды?

Менің ойымша, бұл мәселенің тамаша шешімі шетелдік компаниялармен бәсекелесуге мүмкіндік беретін базалық капиталы бар өз агрегаторын құру үшін ортақ қаржы және адам ресурстарын біріктіру мүмкіндігін ұсынатын бір қауымдастыққа немесе консорциумға біріккен жергілікті қазақстандық кәсіпкерлердің саналы кооперациясы болуы мүмкін.

Сонымен қатар, мемлекеттің функциялары, менің ойымша, осындай бірлестіктерді ынталандыруға, өзін-өзі реттейтін ұйымдарды (бұдан әрі – ӨРҰ) немесе қазақстандық нарық өкілдерінің қауымдастықтарын құруды ынталандыруға бағытталуы тиіс.

Осы дәлелдерді растау 2018 жылы Астанада өткізілген пилоттық жобаның нәтижелері болуы мүмкін, оның шеңберінде елордалық кәсіпкерлер өз автомобильдерінің Астананың автобус жолақтарымен жүруін, , сондай-ақ қала әкімдігімен олардың қызметкерлерін тасымалдауға ұзақ мерзімді келісімшартты қамтамасыз еткен ерікті ӨРҰ құрды.

Мен айтқан мән-жайларды қорыта отырып, мемлекет отандық бизнеске қарапайым такси жүргізушілерінің, отандық бизнестің максималды өсуімен тұтынушылардың мүдделерін барынша қорғауды қамтамасыз ете алатын, нарықты реттеудің «балама» құралдары шеңберінде өз қызметін жалпы үйлестірудің маңыздылығын жеткізе алатын «күшті қол» болуы керек деген ойды айтқым келеді, ол үшін тек түсіну қажет.

Автор: Азат Махватов