Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) бағалауынша, Қазақстан ең төменгі жалақы бойынша Африка мен Азиядағы кедей елдермен шамалас. ХЕҰ 2022 жылға арналған ең төменгі жалақы бойынша қазіргі мәліметтерді жариялаған 109 мемлекеттің рейтингінде біздің республика 128 АҚШ долларын құрайтын ең төменгі жалақымен 77-орынға ие болды. Рейтингте Қазақстаннан кейін Кения (131 АҚШ доллары) және Непал (127 АҚШ доллары) тұр.
Рейтингтің басында Швейцария. ХЕҰ деректеріне сүйенсек, бұл елдің тұрғындары 41 сағаттық жұмыс аптасында айына кемінде 4,2 мың АҚШ долларын табады. Швейцарияда сағатына ең төменгі жалақы 25 АҚШ долларын құрайды. Үздік бестікке Аустралия, Люксембург және Ұлыбритания кірді.
Қазақстанның жақын көршілері, басқа посткеңестік мемлекеттер ең төменгі жалақы бойынша ҚР-дан онша ерекшеленбейді. ЕАЭО серіктестері – Ресей, Беларусь және Армения – сәл жоғарырақ ең төменгі жалақымен мақтана алады: 153 АҚШ долларынан 213 АҚШ долларына дейін. Бірақ Орталық Азияның басқа мемлекеттерінде ең төменгі жалақы ҚР-дан да төмен.
ХЕҰ-ның 2022-2023 жылдардағы жаһандық жалақы туралы есебінде сарапшылар әлемнің көптеген елдерінде нақты жалақының төмендеуіне жоғары инфляция, пандемия және соңғы екі жылдағы геосаяси дағдарыс қатты әсер еткенін көрсетеді. Ең аз жалақы алатындар зардап шекті. Ал ең төменгі жалақыға номиналды түзетулер жағдайға көп көмектеспейді: ең төменгі жалақының сатып алу қабілеті төмендеді және бұл үрдіс жалғасуда.
ХЕҰ-ның соңғы есебінің деректері әлемнің көптеген аймақтарында (Азия мен Мұхит елдерін қоспағанда) былтыр нақты жалақы индексі теріс болғанын көрсетеді. Көптеген елдерде жалақының сатып алу қабілеті 1%-4%-ға төмендеді. Қазақстанда жалпы жағдайдағы нақты жалақы да оптимистік болып көрінбейді. Соңғы бір жыл ішінде ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының (ҰСБ) ақпаратына сүйенсек, бұл көрсеткіш тұрақты түрде төмендеуде: жыл басындағы 112,7%-дан жыл соңында 102,8%-ға дейін. 2023 жылдың бірінші тоқсанында нақты жалақы индексі теріс мәнде болды: қазақстандықтардың жалақысының сатып алу қабілеті 0,6% төмендеді.
Жалақының әртүрлі түрлерінің өсу динамикасын салыстыру Қазақстанда ең төменгі жалақының баяу және күтпеген түрде өсіп келе жатқанын көрсетеді. Атаулы, медиандық және модальды (жиі кездесетін) жалақыдан айырмашылығы, ең төменгі жалақының өсуі экономикалық факторларға байланысты емес, ол үкіметтің шешімімен белгіленеді. Үш жыл қатарынан – 2019-2021 жылдар аралығында – ең төменгі жалақы бұрынғы деңгейде қалды: 42,5 мың теңге. Жинақталған инфляция мен сатып алу қабілетінің төмендеуін ескере отырып, бұл ең аз жалақы алушыларды кері тартты. 2022 жылы ең төменгі жалақының 41,2%, яғни 60 мың теңгеге дейін ұлғаюы белгіленген ең төменгі стандартты ғана емес, жалпы еңбекақы қорын да ұлғайтуға ықпал етті. Биыл өсім аз болды: бар болғаны 10 мың теңгеге көбейді. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметінше, 2024 жылы ең төменгі жалақы тағы 21,4% өсіп, 85 мың теңгені құрайды. Соның арқасында 1,8 млн қазақстандықтың табысы артады.
Алайда, ҚР Ұлттық экономика министрлігінің ҚҚС-ты 12%-дан 16%-ға дейін ұлғайту туралы ұсынысына байланысты инфляцияның күтілетін үдеуіне байланысты ЕТЖ-ның 15 мың теңгеге көбеюінің пайдасы аз болады деуге негіз бар. Парламент сенатының отырысында сөйлеген сөзінде ведомство басшысы Әлібек Қуантыров салық кодексінің жаңа нормасы бюджетті 2,4 трлн теңгеге дейін толықтыруға септігін тигізетінін айтты. Ұлттық экономика министрінің айтуынша, салықтың артуы негізінен импорттық тауарларға әсер етеді. Бірақ, Қазақстан өзін тек негізгі азық-түлік өнімдерімен толық қамтамасыз ететінін (өндірісінде импорттық жабдықты пайдаланады) және барлық өңделген өнімдер мен азық-түлік емес тауарлардың басым бөлігі шетелден әкелінетініне сүйенсек, ҚҚС өсімі инфляцияға әсер етеді деуге толық негіз бар.
Қазақстандағы модальды жалақы деңгейіне ерекше назар аудару керек. ҚР СЖРА ҰСБ деректеріне қарағанда, ол ең төменгі деңгейден алыс емес. 2022 жылы модальды жалақы 68,6 мың теңгені құрады – ең төменгі жалақыдан небәрі 8,6 мың теңгеге артық. 2023 жылдың бірінші жартыжылдығында олардың арасындағы айырмашылық біршама жоғарылады: 11,4 мың теңге. Бұл ретте номиналды жалақы модальды жалақыдан 4,3 есе және ең төменгі жалақыдан 5 есе жоғары.
ХЕҰ Бас директоры Жилбер Унгбо өз баяндамасында былай дейді: «Ең төмен жалақы алатын адамдардың сатып алу қабілеті сақталмайынша, табыс теңсіздігі мен кедейлік артады. Пандемиядан өте қажет қалпына келтіру қаупі болуы мүмкін. Бұл бүкіл әлемде одан әрі әлеуметтік толқуларды тудырып, өркендеу мен бейбітшілікке қол жеткізу мақсатын бұзуы мүмкін».
Статистикаға сүйенсек, Қазақстандағы ең төменгі жалақы бұдан былай негізгі шығындарды жабуға мүмкіндік бермейді. ҚР СЖРА ҰСБ іріктемелі зерттеулерінің нәтижелері бойынша, 2022 жылы және 2023 жылдың алғашқы екі тоқсанында қазақстандық орташа азаматтың ай сайынғы тұтынушылық шығыны ең төменгі жалақыдан кемінде 12,1%, ал ең көп дегенде 27,9% асып кеткен. Биыл екінші тоқсанда ел азаматтары азық-түлікке, киім-кешек пен аяқ киімге, коммуналдық қызметтерге, медицина мен білім алуға 79,8 мың теңге жұмсады – бұл ең төменгі жалақыдан 14% артық.