4 шілдеде 2023 жылға арналған негізгі капиталға салынған инвестициялар туралы статистика бюросының жарияланды, оған сәйкес, инвестициялардың жалпы көлемі бір жылмен салыстырғанда 11,2% өсті. Алайда 2023 жылы ЖІӨ-дегі инвестицияның үлесі небәрі 15%-ды құрады, бұл үкімет белгілеген 21%-дан аз. Соңғы он жылда бұл көрсеткіш тұрақты түрде шамамен 15% деңгейінде сақталды, бұл инвестицияларды ЖІӨ-нің 30%-ға дейін арттыру мақсатына қол жеткізуді қиындатады. Негізгі проблема инвестицияның теңгерімсіз бөлінуі болып қала береді: капиталдың көп бөлігі тау-кен секторында шоғырланған. Өңдеу өнеркәсібі, өз кезегінде, инвестицияның айтарлықтай аз бөлігін алады, оның негізгі бөлігі бастапқы тауарлардан келеді. Жалпы, инвестиция негізінен саудаға жатпайтын және тауарлық секторларға түседі, тауарлық емес сатылатын өнімдер жалпы көлемнің 2%-ын ғана құрайды.
Негізгі капиталға инвестициялардың динамикасы
Қазақстан Республикасының 2026 жылға дейінгі инвестициялық саясат тұжырымдамасына сәйкес, 2023 жылға қарай жалпы ішкі өнімнің 21 пайызын құрайтын инвестициялық деңгейге қол жеткізу жоспарланған болатын. Алайда 2023 жылы инвестицияның нақты деңгейі небәрі 15 пайызды құрады. Қазақстан Республикасының 2050 жылға дейінгі даму стратегиясында ұзақ мерзімді перспективада Қазақстанға инвестицияны жалпы ішкі өнімнің 30%-на дейін ұлғайтуды қамтамасыз ету қажет, бұл үкімет жоспарлаған ЖІӨ-нің жылдық өсімін 6%-ға жеткізудің негізгі шарты. Дегенмен, ЖІӨ-дегі инвестиция үлесінің динамикасы алаңдатарлық тенденцияны көрсетеді: 2008 жылдан бастап Қазақстанның ЖІӨ-дегі инвестиция үлесі тұрақты түрде төмендеп келеді. Егер 2000 жылдан 2008 жылға дейінгі кезеңде инвестициялардың үлесі 30%-ға жақын болса, 2012 жылға қарай ол 20%-ға дейін төмендеп, соңғы он жылда тұрақты түрде 15%-ға жуық құлдырауды жалғастырды. Бұл тұрақталған төменгі көрсеткіш 30% мақсатқа жеткізбейді.
НКИ диверсификациясын талдау
Қазақстан экономикасының тауарға тәуелділігіне байланысты шикізаттық емес сауда салаларына инвестиция ерекше маңызға ие. Алайда, біздің инвестициялық ағындарды талдауымыз көрсеткендей, 2019-2023 жылдары инвестициялардың басым бөлігі тау-кен өндіруге бағытталуын жалғастырды, ал басқа секторлар, соның ішінде өңдеу өнеркәсібі, айтарлықтай аз инвестиция алды. Сондай-ақ, 2023 жылы тиісінше 60% және 37% құрайтын, тауарлық емес және тауарлық-сату секторлардағы инвестициялардың басымдылығы айқын көрінеді, ал тауарлық емес сауда секторларына инвестицияның үлесі небәрі 2%. Бұл тенденция ресурстар экспортымен байланысты емес секторларға инвестиция ағынының айтарлықтай ығысуын көрсетеді.
2003 жылдан бастап күрделі салымдардың едәуір бөлігі тау-кен өнеркәсібіне бағытталуын жалғастыруда, инвестициялық үлес 25-40% аралығында ауытқиды. Бұл ретте өңдеу өнеркәсібі инвестициялардың айтарлықтай аз үлесін алуды жалғастыруда – шамамен 9-11%. Инвестициялардағы бұл теңгерімсіздік тау-кен секторына қатысты көзқарасты көрсетеді. Жоғарыда атап өткеніміздей, тұрақты ұзақ мерзімді өсу үшін орташа және жоғары технологиялық тауарлар мен қызметтерді экспорттаудың серпінді секторларын дамыту қажет, бұл өнімділікті арттыруға және жоғары сапалы экономикалық өсуді және әл-ауқаттың артуына ықпал ететін еді.
Өңдеу өнеркәсібінің шикізаттық және шикізаттық емес секторларына инвестиция
Қазақстан үшін өңдеуші секторға инвестиция өте маңызды. Дегенмен, бұл инвестицияның көп бөлігі бастапқы аралық тауарларға кетеді. Тауарлар деп мұнай өнімдерін, химия өнімдерін және металлургия өнімдерін айтамыз. Осылайша, өңдеуші өнеркәсіптегі барлық күрделі салымдардың шамамен 75-80%-ы шикізатқа келеді. Соңғы бес жылда шикізатқа салынған инвестицияның айтарлықтай өсімі байқалып, 2021 жылы шарықтау шегіне жетті. Атап айтқанда, металлургия өндірісіне салынған инвестициялар бүкіл өңдеу өнеркәсібінің 33% құрайды, бұл капиталдың бір салада шоғырлануын атап көрсетеді.
2023 жылы Қазақстан экономикасының шикізаттық емес секторларына инвестициялар әртүрлі тенденцияларды көрсетеді, бірақ жалпы көрініс анық емес. 2023 жылы жоғары технологиялық өнімдерге және азық-түлік өнімдерін өңдеуге инвестицияның ұлғаюына қарамастан, олардың өңдеу өнеркәсібі өніміндегі жалпы үлесі айтарлықтай аз. Осылайша, жоғары технологиялық өнімдер өңдеуші өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлемінің 7 пайызын ғана құрайды. Тамақ өнеркәсібі небәрі 14 пайызды құрайды. Сонымен қатар, аралық өнеркәсіп өнімдеріне инвестиция құлдырауын көрсетті, оның өнімдегі үлесі 2019 жылғы 6%-дан 2023 жылы 5%-ға дейін төмендеді, бұл неғұрлым мақсатты қолдау қажеттігін көрсетеді.
Қазақстандағы инвестициялық саясатты қайта қарау қажеттілігі
Жалпы, біздің талдауымыз көрсеткендей, инвестицияның басым бөлігі әлі де болса ел экономикасында үстемдік ететін тау-кен саласына бағытталған. Бұл шикізатқа тәуелділіктің төмендеуіне емес, оның өсуіне әкеледі. Сонымен қатар, өңдеу өнеркәсібінде инвестициялардың басым бөлігі табиғи шикізатты өңдеумен байланысты салаларға бағытталады, бұл жоғары технологиялық шикізаттық емес тауарларды өндіру мен экспорттауды дамытуға ықпал етпейді.
Импортты алмастыру немесе экономиканы қолмен басқару арқылы әртараптандыру әрекеті халықаралық деңгейде бәсекеге қабілеттілікке нұқсан келтіріп, күтілетін нәтижелерге әкелмейді. Нәтижесінде, ел экономикасы әлемдік нарықтардың құбылмалылығынан зардап шегуін жалғастыруда және ірі құрылымдық өзгерістерсіз және қолайлы инвестициялық ортаны жасамайынша тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізе алмайды. Мақаланың басында жазғанымыздай, инвестициялық тартымдылықты арттыруға және жеке инвестицияларды ынталандыруға бағытталған түрлі мемлекеттік бағдарламаларға қарамастан, нақты нәтижелер жеткіліксіз. Инвестициялық саясаттың қазіргі тәсілдерін сыни тұрғыдан қайта қарау қажет, өйткені бұрынғы тәсілдер оң нәтижелерге әкелмеді және оларды одан әрі пайдалану шикізатқа тәуелділікті одан әрі арттыруы мүмкін.
Біздің ойымызша, әртараптандыру стратегияларын түбегейлі қайта қарау, әсіресе, мұнай секторына тәуелділікті азайту және экономиканы неғұрлым инновациялық және технологиялық тұрғыдан дамыған секторларға қайта бағдарлау жағдайында қажет. Бұл инвестициялық саясатты өзгертуді ғана емес, сонымен қатар жеке кәсіпкерлікті дамытуға және экономиканың жоғары технологиялық секторларына инвестиция тартуға ықпал ететін қолайлы нарықтық ортаны құруды талап етеді.
Ақбөбек Ахмедьярова – Halyk Finance Талдау орталығы