Мемлекеттік бюджет құрылымында көлік салығының үлесі өте аз — шамамен 700 млрд теңге немесе барлық салық түрлерінің 2%-ы ғана. Көлік салығының төмен деңгейі мен автонесиелеудің жеңілдетілген мемлекеттік бағдарламалары көптеген қазақстандықтарға көлік сатып алуға және қосымша табыс табуға мүмкіндік берді. Бұл туралы Economy.kz порталына тәуелсіз сарапшы Ерлан Каримов жазды.
2024 жылдың 29 қарашасында Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің жанындағы Қоғамдық палатаның көшпелі отырысында Ұлттық экономика вице-министрі Азамат Амрин 2025 жылдың ортасында қабылдануы жоспарланған жаңа Салық кодексінің жобасындағы өзгерістерді таныстырды.
Жаңа Салық кодексіндегі басты өзгерістердің бірі – барлық жеке тұлғаларға арналған көлік салығының төмендеуі:
- 10 жылдан асқан көліктерге – 30%;
- 20 жылдан асқан көліктерге – 50%.
Бұл бастама халыққа қолайлы болғанымен, оның бірқатар кемшіліктері бар:
1. Экологияға қайшы шешімдер.
Көлік салығының төмендеуі мемлекеттің «жасыл» күн тәртібіне сәйкес келмейді. Мысалы, Алматы қаласында атмосфераға шығатын CO₂ қалдықтарының 60%-ы көліктерге тиесілі, ал «ескі» көліктердің басым көпшілігінде катализаторлар жоқ. Қазақстан 2030 жылға дейін тұрақты даму мақсаттарына, Париж климаттық келісіміне және 2060 жылға қарай көміртекті бейтараптыққа қол жеткізуге міндеттенген. «Ескі» көліктер үшін көлік салығын айтарлықтай төмендету бұл міндеттемелерді орындауға және Алматының түтін мәселесін шешуге күмән тудырады. Сонымен қатар, электр көліктерін дамыту (елімізде 8000-нан астам электр көлігі бар, оның 60%-ы Алматыда) электр энергиясы көздерін экологияландырмай, тиімсіз болмақ. Қазіргі уақытта Қазақстандағы электр энергиясының 70%-ы көмірді жағу арқылы өндіріледі.
2. Көлік паркін жаңартуға ынтаның азаюы.
Көлік салығының төмендеуі азаматтардың автокөліктерін жаңартуға деген ынтасын төмендетеді. Бұл заманауи технологиялар мен экологиялық таза көліктердің Қазақстанда енгізілуін баяулатады. 2023 жылы елдегі жеңіл көліктер саны 4,7 млн-нан асып, олардың 45%-ы 20 жылдан астам уақыт қолданыста, ал 24%-ы 10 жылдан асқан. Әрбір автокөліктің зауыттық пайдалану мерзімі 10-15 жылмен шектеледі. Мысалы, Австралияда пайдалану мерзімі 15 жылдан асқан көліктер дереу утилизациялануға жатады. Ескі көлік паркі жол-көлік оқиғаларының артуына, жөндеу, сақтандыру және техникалық тексеру шығындарының өсуіне алып келуі мүмкін.
Ұсыныстар мен ұсынылған шешімдер:
1. Көлік салығынан бас тарту.
Бюджеттегі аз үлесі мен әкімшілік шығындарды ескере отырып, көлік салығын толықтай жойып, оның орнына жанармайға акциздерді көбейту ұсынылады. Жанармайға акциздерді көбейту әділ жүйе болар еді, өйткені жүргізуші көлікті қаншалықты пайдаланса, соншалықты төлейді. Мысалы, қозғалтқыш көлемі үлкен көлік айлап тұрса да, қымбат салық төлеуге мәжбүр. Ал қозғалтқыш көлемі кіші көлік тәулік бойы пайдаланылып, экологияға айтарлықтай әсер етсе де, салығы аз болып қала береді.
2. Қоғамдық көлікті дамыту.
Қазақстанда көлік жүргізу қымбат әрі қаладағы қозғалыстың нашар ұйымдастырылуы тұрғындарды қоғамдық көлікке көшуге ынталандырмайды. Экологиялық әрі қолайлы қоғамдық көлікті дамыту көптеген жүргізушілерді көлігінен бас тартуға итермелеуі мүмкін. Мысалы, Алматы метрополитенінің дамуы, Нұр-Сұлтандағы LRT жобасының іске қосылуы және одан әрі кеңеюі (мысалы, метроны Алматы әуежайы мен «Алтын орда» базарымен, LRT-ны Астананың оң жағалауы және жатақ аудандарымен байланыстыру) Алматы мен Астанадағы қалдықтарды азайтуға және тұрғындардың мобильділігін жақсартуға айтарлықтай әсер етеді.
Бүгінгі таңда Қазақстан халқының жеке меншік көліктермен қамтылуы 100 адамға 22,4 автокөлікті құрайды, бұл соңғы 20 жыл ішінде 3 еседен астам өскенін көрсетеді.