Ұлттық банктің ақша-несие саясаты тағы бәсеңдеді. Кезекті отырыста базалық мөлшерлемені 14,50%-ға дейін, яғни 25 базистік тармаққа төмендету туралы шешім қабылдады. Осыған дейін көпшілік те, сарапшылар да екіұдай күйде жүрген, көбі Ұлттық банк осы жолы мөлшерлемені бұрынғы қалпында қалдырар деп те күткен. Алайда бас банк ақша-несие саясатын жұмсартуды құп көрген секілді. Әрине, бұлай істеуге негіз де жоқ емес.

Базалық мөлшерлеме инфляцияны жеңіп келе жатыр

Біз өзі бір таңбалы инфляция мәніне былтыр жыл соңында – 2023 жылдың желтоқсанында ғана аяқ іліктірдік. Сол айдың қорытындысы бойынша жылдық инфляция 9,8% болды. Инфляция өзінің ең шырқау биігіне 2023 жылдың ақпанына көтеріліп, 21,3% деңгейіне жеткен болатын. Сол кезден бастап оны сол биігінен түсіру оңайға соққан жоқ. Ұлттық банктің заман ыңғайын дәл аңғарып, тиімді саясат жүргізе білуі инфляцияны ырыққа көндіруге әсер етті.

2024 жылдың қаңтарында инфляция 9,5% болып, айлық инфляция 0,8%-ды құрады. Бұл 0,8% барлық тарихи орташа көрсеткіштерден жоғары қалыптасқанын да айта кетейік. Оған дейінгі жоғары көрсеткіш 2017 және 2021 жылдары қаңтарда 0,6% болған еді. Ақпан айында жылдық инфляция тағы төмендеп, 9,3%-ға түсті, бірақ айлық инфляция жеделдеп кетіп, 1,1% болды. Дегенмен наурызда жылдық инфляция тағы да төмендеу көрсетті, сәйкесінше 9,1% болды, айлық инфляция – 0,7%. Ал сәуірде 8,7%-дық жылдық инфляция көрсеткіші тіркелді. Айлық инфляция – 0,6%. Мұның бәрі әрине, жағдайдың біртіндеп жақсарып келе жатқанын, инфляцияның Ұлттық банк белгілеген 4-6 пайыздық мақсатты дәлізге жақындап келе жатқанын аңғартады.

Қымбатшылық бәсеңдесе, базалық мөлшерлемені түсіру оңай

Айта кету керек, Ұлттық банк ешқашан қатаң ақша-несие саясатының жақтаушысы болған емес. Өйткені жұмсақ дүниенің кім-кімге де пайдасы орасан. Бірақ қажет болғанда қатаң тәртіптің де айыл жиғызары белгілі. Бізге бір-екі жыл бойы инфляцияның бетін қайтару аса маңызды болды. Сондықтан да базалық мөлшерлеме жоғары деңгейде бекітіліп отырды. Міне, биыл инфляция деңгейі ұдайы төмендеуді көрсеткеннен кейін және бір таңбалы мән аясында құлдырап келе жатқан соң ғана базалық мөлшерлемені төмендете бастады. Бірқатар сарапшылар осы әрекетті былтыр жасауды талап етті. Ал былтырғы ахуал қандай еді? Жылдық инфляция былтыр наурызда – 18,1%, сәуірде – 16,8%, мамырда – 15,9% болды. Иә, төмендеп жатты, бірақ соншалықты жоғары қарқынмен емес қой. Әрі екі таңбалы мәнінен жыл соңына дейін арылған жоқ. Мұндайда тәуекелге бару отпен ойнаумен тең. Өйткені жедел өсуді аса шебер меңгерген инфляция кез келген сәтті түскен тауына өрмелеп шыға кетуі әбден ықтимал. Сол себепті Ұлттық банк абайлап қимылдады, асқан сақтықпен әрекет жасады. Мұндай асығыстық кейбір сарапшыларға ұнамай да жатты. Бірақ бүтін елдің экономикалық тағдырына немқұрайлы қарауға болмайтын еді.

Соның өзінде Ұлттық банк тым қатаң шектеулерге барды деп айта алмаймыз. Мәселен, тым шектен шыққан инфляцияның демін басу үшін шілдеге дейін 16,75% деңгейінде ұстады. Кейін, базалық мөлшерлемені жоғары ұстау өз жемісін бере бастаған соң барып, тамызда 16,50%-ға төмендетті. Одан кейін де базалық мөлшерлемені бір орында қалдырған жоқ, әркез төмендетумен болды – қазанда – 16,00%-ға, қарашада – 15,75%-ға, биыл қаңтарда – 15,25%-ға, ақпанда – 14,75%-ға, енді міне – 14,50%-ға дейін. Жалпы, қай кезде төмен түсіруге экономикалық негіз пайда болды, сол кезде аянып қалған жоқ.

Ерте ме, кеш пе, базалық мөлшерлемені көтеру қажет болар еді...

Енді осы орайда сарапшылар пікіріне орай көзқарас айта кетелік. Олардың көбі Ұлттық банк саясатын ұнатпайды, базалық мөлшерлеме дер кезінде төмендетілмеді деп есептейді. Біразы қазіргі мөлшерлеменің өзі қазіргісінен де төмен деңгейде болуы қажет еді деп ой айтып жатады. Ең бірінші кезекте ескеретін жағдай – қазіргі төмендеудің өзі базалық мөлшерлемені былтыр тым жоғары ұстап тұрғанның нәтижесі. Егер өткен жылы инфляцияны құрықтау жолында базалық мөлшерлемені жоғарылатпаған болсақ, инфляция одан сайын қымбаттап кетер еді. Тіпті 30%-дың арғы жағынан бір ақ шығарына шүбә жоқ. Өйткені нарыққа артық ақшаның ағылуы қызмет пен тауарға деген сұранысты жойдасыз арттырады және бұл фактор өз кезегінде қызмет пен тауар құнының өсе түсуіне жол ашып береді.

Ал содан кейін тап болатын сорақы жағдай – біз базалық мөлшерлемені қазіргі күйінен екі есе жоғары күйде бекітіп отырар едік. Көп сарапшының пікірі үшін бір жыл арзан мөлшерлемеге қарық болғанымызбен, оның өтеуін биыл өтер едік. Және қалай өтейміз десеңізші. Қоғамға да, нарыққа да тым ауыр тиері сөзсіз еді.

Тиісінше, егер былтыр базалық мөлшерлемені 17%-ға дейін таятып апармағанымызда, онда биыл бір таңбалы инфляция мәнін көруіміз де екіталай болатын.

Ақша-несие саясатында асығуға болмайды

Қазіргі төмендету саясатына да келіспейтін, әлі де төменірек түсіріңдер, 10-11%-ға дейін апарыңдар деушілер әлі бар. Бірақ ондай радикалды саясат қалай болғанда да оң жамбасымызға келмейді. Өйткені тым шығандап кеткен инфляцияны әрең дегенде «айтқанымызға көндіріп» отырмыз, базалық мөлшерлемені басып ұстасақ, онда енді-енді икемге келе бастаған инфляцияны қайтадан уыстан шығарып аламыз.

Біздің орта мерзімді перспективадағы бірегей мақсатымыз – инфляцияны 5% межесіне төмендету. Ол оңай-оспақ міндет емес. Әрі қазіргідей жаһанның мінез-құлқы құбылып тұрған кезеңде экономикалық қажетті көрсеткішті суырып алу, қалтаға басу қиынның қиыны. Бірақ ұстамды саясат бізді өз мақсатымызға біртіндеп жақындатып келе жатыр. Ұлттық банк пікірінше, мақсатқа қолжеткізу үшін ұзақ уақыт бойы орнықты ақша-несие саясатын жүргізу керек. Қайткен күнде де инфляцияның орнықты бөлігінің тұрақты түрде баяулауы базалық мөлшерлемені бұдан әрі байыппен төмендету үшін жағдай жасайды.

Ұлттық банк өзі айтқандай, баға реформасынан туындайтын тікелей әсерлерге мөлшерлемені көтерумен жауап бермейді. Бұл – батыл мәлімдеме. Демек, алдағы уақытта да базалық мөлшерлеме тағы жоғарылауы мүмкін ау деген алаң көңілден ада бола берсек болғандай. Бірақ нарықтың қандай қылық шығарарын ешкім де тап басып айта алмайды. Сол себепті, қайталама әсерлердің ықпалын мұқият бақылаған ләзім.