Ауыл шаруашылығы кооперативтері шағын фермерлерге ірі кәсіпорындармен бәсекелесуге, өндіріс пен өнімділікті арттыруға, нарықтарға қол жеткізуге және кәсіпорын көлеміне байланысты құрылымдық кемшіліктерді жеңуге көмектесе алады. Дамыған елдерде олардың кең тарағанына қарамастан, Қазақстандағы фермерлер мен шаруа қожалықтарының аз ғана бөлігі кооперативтерге мүше.
Қазақстандағы шағын ауылшаруашылық өндірушілері жеткізу тізбегіне қол жеткізуге, ірі ауылшаруашылық кәсіпорындарымен бәсекеге түсуге және ауқымға байланысты қиындықтарды жеңуге байланысты бірқатар қиындықтарға жиі кездеседі. Атап айтқанда, өнімді жинау мен тасымалдаудың қымбаттығы, азық-түлік қауіпсіздігінің жоғары тәуекелдері, өнім сапасының біркелкі еместігі, ауылшаруашылық білімі мен кеңейту қызметтеріне қолжетімділіктің аздығы, әлсіз несие жүйелері және өңдеушілер мен шағын фермерлер арасындағы байланыстың әлсіздігі үлкен мәселе.
Осыған байланысты ауылшаруашылық кооперативтері шағын фермерлерге өнімділікті арттыруға және ауқымды үнемдеуге, басқа жеткізу тізбегінің қатысушыларымен келіссөздер жүргізуге және білім мен технологияларды тасымалдау жүйелеріне жақсырақ қол жеткізуге көмектесе алады. Кооперация өнімді өндіруді, сақтауды, қайта өңдеуді және өткізуді бірлесіп ұйымдастыру, негізгі өндіріс құралдарымен қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің табысты бірігуін жеңілдету, тауарларды өндірудегі шығындарды азайтуға және оларды тұтынушыға жеткізуге бағытталған. Сонымен қатар, мұндай кооперативтерді құру ұжымдық кепілдіктер беру мүмкіндігімен және жеке ауылшаруашылық тауар өндірушілерімен салыстырғанда олардың дефолтқа ұшырау қаупінің төмендігімен байланысты қаржы институттарының несиелік қызметінің тартымдылығын арттырады.
Қазақстанда «Ауыл шаруашылығы кооперативтері туралы» заң сонау 2015 жылы қабылданғанымен, бұл институт әлі дамымаған. Соңғы жылдары үкімет ауыл шаруашылығы кооперативтерін дамытуды қолдау үшін, әсіресе, құқықтық реттеу тұрғысынан бірқатар маңызды реформаларды енгізді, бірақ жалпы ілгерілеу өте баяу болды. Мәселен, 2023 жылдың аяғында елімізде 3911 ауыл шаруашылығы кооперативі болды, олардың мүшелері шамамен 39,4 мың ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер, оның ішінде: 55%-ы үй шаруашылықтары, 44%-ы шаруа және фермер қожалықтары және жеке кәсіпкерлер, 1% ауыл шаруашылығы кәсіпорындар (заңды тұлға). Сонымен қатар, 2023 жылдың соңында Қазақстанда 1,9 миллионнан астам ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер жұмыс істеді. Яғни, жұмыс істеп тұрған ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің 2%-ы ғана кооперативтерге мүше.
Қазақстандағы кооперативтердің жалпы саны дамыған елдермен салыстыруға келетін болса да, кейбір жағдайларда олардан асып кетсе де, оларға мүшелік өте аз. Еуропа елдерінде және АҚШ-та ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің жалпы санындағы кооператив мүшелерінің үлесі 90%-дан асады. Басқаша айтқанда, Батыс елдеріндегі ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің барлығы дерлік сол немесе басқа кооперативке мүше. Оның үстіне орташа шаруа кем дегенде екі мүше. Кооперативтер құн тізбегінің барлық кезеңдерінде болады және барлық көлемдегі шаруа қожалықтары мен компанияларды тартады. Олар көбінесе басқа ұйымдардың қамқорлығымен жұмыс істейтін белгілі бір функцияларға (мысалы, маркетинг, өңдеу, жабдықтау) мамандануға бейім.
Біздің ойымызша, Қазақстанда ауыл шаруашылығы кооперативтерінің аз таралуының басты себебі – нарықтық механизмдерді алмастырған мемлекеттің жан-жақты қолдауы. Бір емес, бірнеше рет жазғанымыздай, бүгінде ауыл шаруашылығындағы жеке бизнес негізінен мемлекеттік қолдауға тәуелді болып, бәсекелестік арқылы өмір сүруге ұмтылмайды. Жергілікті ауылшаруашылық тауар өндірушілері ең қолайлы уақытта да мемлекет тарапынан оларға әрқашан қаржылық қолдау көрсетілетініне үлкен сенім артады. Мұндай жағдайда фермерлердің кооперативтерге бірігуге және олардың өнімділігін арттыруға жеткілікті ынтасы жоқ. Дәл осындай қиындықтарды ЭЫДҰ атап өтті, ол 2019 жылы Қазақстандағы ауыл шаруашылығы кооперативтерінің даму жағдайы туралы егжей-тегжейлі баяндамасын жариялады. Содан бері 5 жылдан астам уақыт өтсе де, бұл салада әлі айтарлықтай ілгерілеушілік жоқ.
Осылайша, ЭЫДҰ есебіне сәйкес, кооперативтік модель тамыр жайып, тұрақты болуы үшін ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің мемлекетке тәуелділігін азайту қажет. Ұзақ мерзімді перспективада кооперативтерді ішкі және сыртқы қаржы көздерін жұмылдыруға ынталандыру маңызды. Ішкі көздерге бар мүшелермен операцияны ұлғайту, болашақ инвестиция үшін артық кірісті сақтау және жаңа мүшелерді тарту кіреді, ал сыртқы көздерге мүше еместермен операцияны ұлғайту және аударылатын инвестициялық сертификаттарды шығару арқылы олар тарапынан инвестицияларды қамтамасыз ету жатады.
Сонымен бірге, ЭЫДҰ кеңестік кезеңдегі ұжымшарлардың жағымсыз тәжірибесіне байланысты Қазақстандағы кооперативтік модельге деген сенім мен ақпараттың аз екенін де атап көрсетеді. Бұл сенімді қайтару үшін қоғамды, әсіресе ауылдық жерлерде кооперативтер туралы түрлі білім беру және ақпараттық бағдарламаларды әзірлеу арқылы хабардар ету маңызды. Фермерлерге кооперативтер туралы қарапайым білім, жаңа ауылшаруашылық кооперативін құру бойынша нұсқаулық, сондай-ақ кооперативтерге қолжетімді әртүрлі қолдау тетіктері бойынша құқықтық қолдау мен кеңестер берілуі керек.
Жалпы, ауыл шаруашылығы кооперативтерін жеке бастамасыз дамыту мүмкін емес екенін тағы бір айтамыз. Мемлекет өзінің тиімділігін дәлелдемеген түрлі субсидиялар түріндегі субсидияланған қолдаудың орнына кәсіпкерлік, инвестициялық және іскерлік белсенділік үшін қолайлы жағдай жасауға, ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді тығыз және көп бағытты ынтымақтастыққа ынталандыруға назар аударуы керек.
Санжар Қалдаров – Halyk Finance Талдау орталығы